Miejsca Pamięci

POZNAŃ (miasto wojewódzkie)

1*. U zbiegu ulic Towarowej i Wierzbięcice, na skraju obecnego Parku Drwęskich, 19 IX 1965 r. odsłonięto okazały pomnik powstańców wielkopolskich (proj. Alfred Wiśniewski). Składa się on z wysokiego na 17 m pionowego elementu o przekroju wydłużonego prostokąta i lekko zbieżnych ścianach obłożonych płytami polerowanego granitu strzegomskiego oraz ustawionych na oddzielnym cokole, odlanych w brązie rzeźb oficera z szablą i strzelca z karabinem. Na pionowym elemencie na wysokości 6 m umieszczono odlewy brązowych wypukłorzeźb: od frontu tarczy z orłem, a z boków kompozycji figuralnych przedstawiających dzieci wrzesińskie, wóz Drzymały, Marcina Kasprzaka wśród robotników i śmierć Franciszka Ratajczaka. Przed pomnikiem umieszczono kamienną podstawę pod znicze. Przed 70. rocznicą powstania przestrzeń przed pomnikiem przebudowano (według projektu Jerzego Nowakowskiego) na plac apelowy o powierzchni 1800 m2.

2. Na gmachu Izby Rzemieślniczej (na narożniku ul. Niezłomnych i al. Niepodległości) w jej 50-lecie wmurowano w maju 1969 r. tablicę upamiętniającą rzemieślników wielkopolskich – ofiary walk o wolność Ojczyzny w latach 1918-19 i 1939-45. Betonową tablicę zdobią herby Wielkopolski i Poznania.

3. Na prawo od wejścia do gmachu Collegium Maius (ul. Fredry 10) 11 XI 1988 r. wmurowano metalową tablicę (proj. Stanisław Mystek) upamiętniającą miejsce, gdzie od 11 XI 1918 do 11 I 1919 r. znajdowała się siedziba Biura Wydziału Wykonawczego poznańskiej Rady Robotników i Żołnierzy. Rada m.in. dała początek procesom repolonizacyjnym i wywarła duży wpływ na wzrost dążeń wyzwoleńczych Polaków pod zaborem pruskim.

4. Na budynku przy ul. Fredry 8a upamiętniono miejsce, w którym w latach 1919-22 mieszkał Wojciech Korfanty (1873-1939) – członek Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w okresie powstania wielkopolskiego, a potem przywódca powstań śląskich. Metalowa tablica, ozdobiona płaskorzeźbą głowy W. Korfantego, została odsłonięta 28 VIII 1999 r.

5. Na ścianie kamienicy przy ul. Święty Marcin 75 umieszczono 10 XI 1988 r. metalową tablicę (proj. Benedykt Kasznia) upamiętniającą siedzibę Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej, kierowniczego ośrodka i władzy Polaków ziem byłego zaboru pruskiego w okresie powstania wielkopolskiego (10 XI 1918-6 XI 1919 r.). U góry tablicy widnieje podobizna pieczęci NRL z orłem.

6. Na domu przy ul. Święty Marcin 71 odsłonięto 1 II 1979 r. tablicę w formie metalowego odlewu o falistej powierzchni przypominającej sztandar, ozdobionego u dołu po prawej wizerunkiem krzyża powstańczego (proj. Marian Banasiewicz). Tu – w hotelu „Royal” – mieściło się od 28 XII 1918 do 18 I 1919 r. dowództwo główne powstania wielkopolskiego. Poprzednio znajdowała się w tym miejscu tablica z 1929 r., którą zniszczyli hitlerowcy.

7. Na zewnętrznej ścianie budynku Biblioteki Raczyńskich przy ul. Święty Marcin 65, na prawo od wejścia, znajduje się metalowa tablica (proj. Jan Kasiński) ku czci harcerzy V Hufca Harcerskiego im. Księcia Józefa Poniatowskiego, którzy odeszli na wieczną wartę. Ozdobiono ją podobiznami krzyża harcerskiego i wysokiej czapki-rogatywki, została odsłonięta 2 V 1993 r. – w 80-lecie hufca. Dawniej w tym budynku mieściła się szkoła, w niej zaś harcówka V Hufca. Wśród figurujących na tablicy ważnych dat z historii Hufca jest też 27.12.1918.

8. Na domu stojącym na narożniku ul. Ratajczaka i pl. Wolności widnieje brązowa tablica w obramieniu z wieńca laurowego, z krzyżem powstańczym i złoconymi wypukłymi literami (proj. Edward Haupt). Upamiętnia ona miejsce, w którym 27 XII 1918 r. poległ Franciszek Ratajczak, pierwsza ofiara powstania wielkopolskiego w Poznaniu (patrz Śniaty). Jest to trzecia tablica w tym miejscu, odsłonięta 27 XII 1956 r. W grudniu 1919 r. umieszczono tutaj dwie drewniane tablice upamiętniające pierwszych poległych – Franciszka Ratajczaka i Antoniego Andrzejewskiego. Zastąpiono je 27 XII 1928 r. tablicą żeliwną, którą zniszczyli hitlerowcy.

9. Na pl. Wolności, przed wschodnią fasadą budynku „Arkadii”, w kamiennej nawierzchni innym kolorem płytek wydzielono kwadratową płaszczyznę, na której metalowymi literami upamiętniono miejsce złożenia 26 I 1919 r. uroczystej przysięgi żołnierskiej przez powstańców wielkopolskich. W narożnikach płaszczyzny umieszczono cztery płaskorzeźby krzyża powstańczego. Całość projektowały Anna Krzymańska i Jolanta Drzewoska.

10. Na ścianie budynku na narożniku pl. Wolności i al. Marcinkowskiego, w którym mieści się Księgarnia św. Wojciecha, 25 I 2009 r. odsłonięto ozdobną metalową tablicę ku czci uczestników powstania, którzy w latach 1920-39 byli członkami polskich korporacji akademickich. Na tablicy wymieniono nazwiska dziesięciu najbardziej zasłużonych powstańców-korporantów.

11. Na ścianie gmachu Muzeum Narodowego (al. Marcinkowskiego 9) od 10 XII 1988 r. znajduje się kompozycja składająca się z kamiennej płyty i umieszczonych na niej dziewięciu mniejszych odlewów metalowych (proj. Józef Kopczyński). Poświęcona jest ona głównodowodzącym powstania wielkopolskiego – generałom Stanisławowi Taczakowi i Józefowi Dowborowi-Muśnickiemu, których podobizny umieszczono na tablicy obok orła w koronie, dat 1918-1919 i krzyża powstańczego.

12. U zbiegu ulic Marcinkowskiego i Paderewskiego, na zaokrąglonym narożniku hotelu „Bazar”, 27 XII 1928 r. wmurowano metalową tablicę (proj. Stanisław Jagmin) ku czci Ignacego Jana Paderewskiego, którego przyjazd do Poznania przyspieszył wybuch walk powstańczych. Ufundował ją Związek Towarzystw Uczestników Powstania Wielkopolskiego. Na tablicy ponad napisem znajduje się medalion z wizerunkiem głowy Paderewskiego, a w rogach ozdobnej ramy – herby (m.in. w prawym dolnym rogu herb Poznania). Tablicę ukryto w 1939 r. i po wyzwoleniu przekazano władzom miejskim, ale w okresie stalinowskim zaginęła. Po odtworzeniu przez Irenę Woch została ponownie odsłonięta 18 XII 1978 r. Niżej umieszczono mniejszą tablicę, informującą o rekonstrukcji dokonanej w 60-lecie wybuchu powstania.

13. Przy ul. Ludgardy, obok bocznej ściany kościoła Franciszkanów, wznosi się wykonany z kamienia pomnik 15. Pułku Ułanów Poznańskich. Na okrągłej kolumnie, ozdobionej płaskorzeźbą orła w koronie, umieszczono postać ułana na koniu, który przebija lancą smoka. U dołu na cokole metalowa tablica informuje, że jest to pomnik pierwszej jednostki kawalerii w powstaniu wielkopolskim. Pomnik, projektu rzeźbiarza Mieczysława Lubelskiego i architekta Adama Ballenstaedta, odsłonięto 22 X 1927 r. We wrześniu 1939 r. hitlerowcy rozbili rzeźby ułana i orła, cokół zaś przez wiele lat stał pusty. Pomnik zrekonstruowali Józef Murlewski i Benedykt Kasznia, a odsłonięto go ponownie 10 IX 1982 r.

14. Przy kościele św. Marcina (ul. Święty Marcin 13), na prawo od stojącej obok niego groty, znajduje się tablica ze sztucznego kamienia w ozdobnym obramieniu, ufundowana ku uczczeniu pamięci zmarłych powstańców z okazji 15-lecia odzyskania wolności i 10-lecia Towarzystwa Uczestników Powstania Wielkopolskiego im. I. Paderewskiego „Poznań III dzielnica Zamek”. Wykonali ją kamieniarze Marian Skrzypczak i Jerzy Gleszczyński, a została odsłonięta 15 X 1933 r. Tablica była wmurowana w ścianę stojącej tu kamienicy, a po jej rozebraniu umieszczona wtórnie po kilkuletniej przerwie na odtworzonym odcinku arkadowego muru.

15. Na ścianie kamienicy przy ul. Wrocławskiej 18 znajduje się metalowa tabliczka dekorowana gałązkami laurową i dębową, krzyżem powstańczym oraz płaskorzeźbami dwóch marynarzy w mundurach. Upamiętnia ona odbycie 5 XII 1918 r. w tym domu (mieściła się w nim wówczas „Zielona Kawiarnia”) tajnego zebrania pod przewodnictwem Adama Białoszyńskiego, na którym utworzono oddział marynarzy-powstańców. Tabliczkę ufundowano w 1938 r. i po zniszczeniu przez hitlerowców odtworzono w 1978 r., w 60. rocznicę tego zebrania (proj. Jan Bakalarczyk).

16. W zabytkowym budynku Odwachu (Stary Rynek 3) od 18 XII 2001 r. mieści się Muzeum Powstania Wielkopolskiego (oddział Wielkopolskiego Muzeum Walk Niepodległościowych). Po remoncie budynku nowa ekspozycja stała, przygotowana przez Barbarę Fabiańską i Przemysława Jurkiewicza, została otwarta 26 I 2009 r. Prezentuje ona m.in. oryginalne fotografie obrazujące wybuch powstania i przebieg walk na różnych frontach, rozwój organizacyjny oddziałów zbrojnych od jednostek ochotniczych do regularnego Wojska Wielkopolskiego, sylwetki dowódców i innych uczestników walk, umundurowanie, broń, sztandary, odznaczenia i odznaki powstańcze, pamiątki osobiste związane z tym okresem historycznym.

17. Na ścianie kamienicy przy Starym Rynku 75, w której mieści się apteka „Pod Złotym Lwem”, 28 XII 2008 r. odsłonięto wykonaną z piaskowca tablicę przypominającą fakt zawieszenia na ratuszu dokładnie 90 lat wcześniej przez porucznika Janusza Leszczyńskiego pierwszej po 125 latach niewoli polskiej flagi (przekazali ją właściciele tej apteki). Marmurową tablicę ufundowali poznańscy aptekarze.

18. W krużganku zespołu pojezuickiego przy ul. Gołębiej, w części przylegającej do kościoła farnego, znajduje się marmurowa tablica w ??? drewnianej ramie, upamiętniająca poległych i zmarłych członków Towarzystwa Powstańców i Wojaków im. F. Ratajczaka. Listę 73 nazwisk otwiera Franciszek Ratajczak (patrz wyżej, nr 8). Wśród wymienionych tu osób znajdują się powstańcy zmarli w latach 1924-38 (wśród nich jest gen. Józef Dowbor-Muśnicki), oprócz tego dwie osoby zmarłe w okresie okupacji hitlerowskiej i dwie po wyzwoleniu.

19. Na ścianie kamienicy przy ul. Garbary 28 odsłonięto 18 XII 1978 r. metalową tablicę ufundowaną przez Poznańską Chorągiew ZHP im. Powstańców Wielkopolskich. W podwórzu tego budynku w latach 1917-19 miała siedzibę Główna Kwatera Skautowa i komenda Polskiej Organizacji Wojskowej zaboru pruskiego. Tu 11 XI 1918 r. utworzono pierwsze harcerskie biuro werbunkowe do wojska polskiego. U góry tablicy umieszczono między datami 1918-1978 małe wizerunki krzyży harcerskiego i powstańczego oraz gałązkę laurową. Poprzednią tablicę na tym miejscu z 1933 r. zniszczyli hitlerowcy.

20. W centralnej części Cmentarza Zasłużonych na Wzgórzu św. Wojciecha 30 XI 1988 r. uroczyście złożono ekshumowane z Malborka prochy generała brygady Stanisława Taczaka (1874-1960), pierwszego głównodowodzącego powstania wielkopolskiego. Na płycie z polerowanego granitu ustawiony jest na czterech słupkach prostopadłościenny sarkofag z tego samego materiału, na którego górnej powierzchni znajduje się napis z metalowych liter. W narożnikach sarkofagu umieszczono cztery żeliwne odlewy orłów z rozpostartymi skrzydłami. Całość zaprojektował Jerzy Nowakowski, orły – Stanisław Mystek.

21. Na murze ciągnącym się po zachodniej stronie drogi wjazdowej na Cytadelę od strony ul. Armii Poznań, zwanej małą śluzą, znajduje się zespół tablic upamiętniających wielkopolskie oddziały wojskowe i ich żołnierzy. Wśród nich uczczono jednostki, których historia wywodzi się z oddziałów powstańczych z lat 1918 i 1919: 3. i 4. pułk strzelców wielkopolskich, 3. pułk artylerii lekkiej wielkopolskiej oraz 7. wielkopolski pułk saperów.

22. Na stoku Cytadeli, w górnej części starego cmentarza garnizonowego, znajduje się kwatera 393 mogił (w tym kilku zbiorowych) powstańców wielkopolskich oraz żołnierzy poległych w latach 1918-20. Nazwiska 120 spośród nich nie są znane. Jednakowe nagrobki wykonano ze sztucznego kamienia w kształcie krzyży o szerokich, ledwo zaznaczonych ramionach i ozdobiono wizerunkami orła w koronie. Wyróżnia się kilka mogił okazalszych lub o innych nagrobkach, m.in. porucznika Józefa Moellenbrocka (1895-1919), poległego 12 II pod Wielkim Grójcem. W tej kwaterze, na osi dróżki biegnącej pod górę, znajduje się też grób ekshumowanego na to miejsce w 1978 r. „poety powstania wielkopolskiego” Romana Wilkanowicza (1886-1933), z nagrobkiem w formie niskiego, krępego obelisku. Przed 90. rocznicą powstania kwatera została odrestaurowana. W jej najwyższej części 16 I 2009 r. odsłonięto 10-tonowy głaz, przetransportowany z odkrywki węgla brunatnego „Jóźwin”, na którym z przodu umieszczono krzyż z czarnego marmuru z napisem: W hołdzie bohaterom walk o niepodległość w latach 1918-1920 (proj. Jacek Wilczak).

23. U zbiegu ulic Żniwnej i Za Cytadelą, przed Młodzieżowym Domem Kultury nr 2, wzniesiono pomnik ufundowany przez ZHP i odsłonięty 30 XII 1974 r. (proj. Józef Kaliszan). Ma on formę dwóch pionowych elementów zbudowanych z nieregularnych bloków białego kamienia, na których umieszczono krzyże powstańczy i harcerski, a u góry dwa stylizowane kamienne orły z rozpostartymi skrzydłami. U dołu znajduje się cokół z bloków kamiennych i płyta z tablicą metalową. Pierwotnie pomnik poświęcony był wszystkim harcerzom-powstańcom, a od 1987 r. tylko harcerzom staromiejskim poległym w walkach o wolność Ojczyzny w latach 1918-19 i 1939-45.

24. Na skraju cmentarza komunalnego nr 2 na Junikowie od strony pętli tramwajowej wydzielono po obu stronach głównej alei kwatery dla uczestników powstania wielkopolskiego (pola nr 3 i 6, gdzie pochowano 334 powstańców). Po północno-zachodniej stronie lewej kwatery 18 IV 1988 r. odsłonięto pomnik w kształcie smukłego betonowego obelisku na schodkowym, trapezowatym cokole granitowym (proj. Jerzy Nowakowski, elementy metalowe Stanisław Mystek). Z przodu umieszczono na nim orła w koronie i napis: Powstańcom Wielkopolskim 1918-1919, a po bokach dwa wizerunki krzyża powstańczego. Ponad 200 uczestników powstania pochowano w innych miejscach tego cmentarza.

25. Na cmentarzu górczyńskim (położonym przy ul. Ściegiennego), między główną bramą a kostnicą, znajduje się zbiorowy grób sześciu powstańców wielkopolskich. Franciszek Ratajczak i Antoni Andrzejewski polegli 27 XII 1918 r. podczas starć na ulicach miasta; Jan Dembiński według LS zmarł z ran 22 I 1919 r. w Szubinie, Stefan Grabski zmarł 18 II 1918 r. w Poznaniu z ran odniesionych pod Żninem, Maksymilian Nickel (w LS Nickiel) poległ 17 V 1919 r. w Czarnkowie, a Stanisław Śniegocki zmarł 12 IV 1920 r. w Kowlu z ran odniesionych w wojnie polsko-bolszewickiej. Na pomniku ze sztucznego kamienia (proj. Ryszard Skupin) umieszczono napis: Cześć Bohaterom, ich nazwiska i stylizowanego orła. Na płycie grobu widnieje metalowy odlew krzyża powstańczego. Spoczywających tu powstańców ekshumowano z różnych miejsc i uroczyście pochowano 1 I 1923 r. Pierwotny pomnik z sierpnia 1924 r. zniszczyli hitlerowcy; obecny odsłonięto 19 XII 1968 r., a niedawno umieszczono na nim nowe tablice informacyjne ze zaktualizowanymi napisami. Uczestników powstania pochowano również w innych miejscach tego cmentarza.

26. Obok kościoła Matki Boskiej Bolesnej (ul. Głogowska 97) wznosi się grota Matki Boskiej. Na niej umieszczono trzy tablice, od prawej: betonową, ufundowaną w 1929 r. w 10-lecie powstania wielkopolskiego; środkową, kamienną, z nazwiskami członków koła Górczyn–Łazarz Związku Powstańców Wielkopolskich – 7 poległych w powstaniu (w LS wymienieni są A. Andrzejewski, J. Dembiński, S. Grabski, M. Nykel (Nickiel) i F. Ratajczak – patrz wyżej, nr 25) oraz 14 zamęczonych w więzieniach i obozach hitlerowskich, wmurowaną po II wojnie światowej; trzecią, granitową, ku czci dowódców powstania Stanisława Taczaka i Józefa Dowbora-Muśnickiego, ufundowaną 27 XII 1985 r. przez dawną korporację akademicką „Lechia”, ozdobioną wykonanymi z metalu orłem z ratusza poznańskiego i odznaką pamiątkową Wojsk Wielkopolskich (proj. Jerzy Sobczak).

27. Na kościele św. Rocha przy ul. Kórnickiej, pod arkadą na lewo od głównego wejścia, widnieje kamienna tablica pamiątkowa ku czci powstańców, ufundowana przez koło Związku Powstańców Wielkopolskich z Żegrza. Wypisano na niej nazwiska 7 poległych w walkach w latach 1918-20 (w tym dwóch w powstaniu wielkopolskim – patrz niżej, nr 34) oraz 11 powstańców zmarłych w latach 1927-46, m.in. zamęczonych w obozach hitlerowskich.

28. W centralnej części cmentarza parafii starołęckiej (znajdującego się przy ul. św. Antoniego), tuż przy kostnicy, wznosi się betonowy pomnik ku czci poległych 15 II 1919 r. pod Grójcem Małym szeregowców Stanisława Kończala (w LS Kończaka, zmarłego 2 V 1919 r. w Poznaniu na zapalenie płuc i pochowanego na cmentarzu garnizonowym) oraz Stanisława Zajączkowskiego (według LS 1895-1919, poległego pod Grójcem Wielkim i pochowanego w Nowej Wsi Zbąskiej). Ufundowało go w 1935 r. koło Towarzystwa Powstańców i Wojaków ze Starołęki. Na obszernym kwadratowym cokole umieszczono zwieńczony krzyżem niski ostrosłup ścięty. Na nim widnieje wizerunek orła w koronie i napis: Za wolność, a na cokole tablice marmurowe z nazwiskami poległych oraz napisem ku czci powstańców zmarłych w obozach hitlerowskich. Pomnik, stojący pierwotnie niedaleko stąd przy baraku kościelnym, po zniszczeniu przez hitlerowców we wrześniu 1939 r. został odtworzony na obecnym miejscu w 1950 r. Pierwsza z opisanych tablic przetrwała okres okupacji hitlerowskiej dlatego, że była pokryta warstwą zaprawy cementowej.

29. Po południowej stronie Jez. Maltańskiego, wysoko ponad krawędzią jego doliny, góruje Kopiec Wolności. Usypano go w okresie od 3 V 1919 do 3 V 1920 r. dla upamiętnienia zrywu wolnościowego mieszkańców Wielkopolski i odzyskania niepodległości po latach zaborów. Zniszczyli go hitlerowcy w 1939 r. Od 1986 r. trwa jego rekonstrukcja według projektu Klemensa Mikuły w nieco zmienionej formie.

30. W parku leśnym na Malcie, na tzw. polanie harcerskiej, odsłonięto 16 V 1937 r. pomnik poświęcony Harcerzom wielkopolskim poległym w walce o niepodległość 1918-1920. W 1940 r. został on zburzony, a dwie tablice zawierające nazwiska 77 poległych ukryto (w 1947 r. zostały one zwrócone harcerzom, ale po 1949 r. zaginęły). Po wojnie w tym miejscu ustawiono brzozowy krzyż, a 17 XII 1978 r. – głaz z tablicą. Na początku lat dziewięćdziesiątych rozpoczęto tu rekonstrukcję pierwotnego pomnika, którą przerwano po wykonaniu wysokiego betonowego trzonu i uporządkowaniu otoczenia. Po bokach trzonu umieszczono trzy tablice ze sztucznego tworzywa z napisem ku czci poległych oraz ich nazwiskami. Odnowiony pomnik poświęcono 27 XII 2008 r.

31. Na narożnej szkarpie kościoła św. Małgorzaty na Śródce w 1988 r., w 75-lecie harcerstwa w tej dzielnicy Poznania, wmurowano metalową tablicę ku czci harcerzy odeszłych na wieczną wartę, ozdobioną krzyżem harcerskim, lilijką i gałązkami laurowymi. Poświęcona jest ona m.in. powstańcom wlkp. 1918-20.

32-33. W południowej części cmentarza komunalnego nr 1 na Miłostowie (od strony ul. Warszawskiej), na prawo od głównej dróżki, urządzono dużą kwaterę kombatantów. Pośrodku niej 20 IX 1999 r. z inicjatywy Fundacji im. gen. H. Kowalówki odsłonięto pomnik poświęcony bojownikom o niepodległość Ojczyzny z lat 1918-56 (proj. architekt Henryk Marcinkowski przy współpracy plastyków Józefa Petruka i Jerzego Hofmana). Na wznoszącym się łukowato wysokim cokole z kostek kamiennych stoi granitowy krzyż, przed którym znajduje się metalowa rzeźba orła w koronie. Na tablicy umieszczonej na cokole wśród innych ważnych wydarzeń z historii regionu wpisano zwycięskie Powstanie Wielkopolskie. Na zachodnim skraju kwatery w latach 1986-93 pochowano ośmiu uczestników powstania. W 2008 r. do tej kwatery przeniesiono prochy Feliksa Racka (1898-1919), zmarłego z ran 2 I w Poznaniu, którego grób znajdował się początkowo w innym miejscu cmentarza. Mogiłę tę kryje płyta kamienna z wykutym napisem. Powstańcy wielkopolscy spoczywają również w innych miejscach tego cmentarza; ich groby oznaczono niewielkimi tabliczkami z wizerunkiem orła.

34. Na cmentarzu miłostowskim, w kwaterze 35/2 położonej w północno-wschodniej jego części, spoczywają dwaj powstańcy z 6. kompanii 1. pułku rezerwowego strzelców wielkopolskich, pochodzący z Żegrza: Jan Kopa (1896-1919), który stracił życie 11 I koło Szubina, i Józef Bartoszak (1901-19), poległy 10 II (według LS 9 II) pod Wieszkami. Pierwotnie byli oni pochowani na cmentarzu na Komandorii, a następnie na cmentarzu parafii św. Rocha przy ul. Wiatracznej. Ten drugi cmentarz uległ likwidacji w związku z budową Trasy Katowickiej i na początku 1973 r. prochy zmarłych przeniesiono do obecnej kwatery. Grób, położony blisko skraju pola od strony asfaltowej drogi, ma płytę ze sztucznego kamienia i taki sam prostopadłościenny nagrobek z wykutym napisem. Obok znajdują się groby trzech innych uczestników powstania wielkopolskiego.

Zobacz też Głuszyna, Kiekrz, Ławica.

35. Na bocznej ścianie kamienicy przy ul. Dąbrowskiego 33 w maju 2018 r. powstał wielki mural zaprojektowany przez dr. hab. Arkadiusza Marcinkowskiego. Przedstawia oddział powstańców prowadzony przez oficera na koniu na tle flagi z orłem w koronie.

* Numeracja obiektów odpowiada oznaczeniom na planie miasta.