Kulisy Powstania Wielkopolskiego

Organizacje Niepodległościowe w Poznańskiem w końcu XIX i na początku XX wieku

Janusz Karwat

Wybierz Strony

Przed pierwszą wojną światową powstały przede wszystkim w gimnazjach i uniwersytetach niemieckich, skupiających większe grupy studentów Polaków. Do 1885 r. stowarzyszenia studentów polskich działały legalnie. Potem władze pruskie zabraniały Polakom zakładania własnych stowarzyszeń, także uczestnictwa w pracy organizacji poza uniwersytetami. 12 lipca 1896 r. powołano nadrzędną organizację o charakterze tajnym: Związek Towarzystw Młodzieży Polskiej w Niemczech. Jednym z celów statutowych Związku była działalność narodowa i oświatowa wśród wychodźstwa polskiego w Niemczech. W 1897 r. Związek liczył 250 członków, zrzeszonych w 11 towarzystwach. Wykrycie działalności Związku Towarzystw przez policję doprowadziło do procesu akademików polskich przez Trybunałem Rzeszy w Lipsku 25-27 czerwca 1900 r. 16 studentom wymierzono kary od tygodnia do 3 miesięcy więzienia. Po tym większość stowarzyszeń polskich z uczelni niemieckich weszła w skład Zjednoczenia Towarzystw Młodzieży Polskiej za Granicą z siedzibą w Genewie (m.in. organizacje polskie z Akwizgranu, Berlina, Chemnitz, Drezna, Fryburga, Gryfii, Halle, Heidelbergu, Karlsruhe, Lipska, Monachium, Würtzburga i Wrocławia).

Największe wpływy wśród studentów polskich miał Związek Młodzieży Polskiej, czyli „Zet”, obejmujący swoim zasięgiem wszystkie zabory oraz zagraniczne ośrodki uniwersyteckie, w których studiowali Polacy. Powołany 14 stycznia 1887 Krakowie z inicjatywy płk. Zygmunta Miłkowskiego, głosił hasła niepodległości i demokratyzmu. Organizacja miała strukturę trzystopniową, tzn. 3 szczeble wtajemniczenia członków (koledzy, towarzysze, bracia). „Zet” był rodzajem patriotycznego zakonu i dążył do sprzęgnięcia pracy organicznej z irredentą – jak pisał jego działacz Stanisław Szwedowski. Najwyższą władzę związku stanowiła „Centralizacja”, wybierana na corocznych zjazdach. Podlegały jej Komitety Okręgowe, zrzeszające delegatów z kilku ośrodków akademickich. Koła (10) z Rzeszy Niemieckiej skupione były w okręgu Poznań. Zarządowi okręgu podlegały koła uczelniane, Grupa Narodowa, grupa teologiczna „Swoi”, komisarze gimnazjalni (pomorski, śląski i poznański), miesięcznik „Brzask” i od 1912 r. komisarz przysposobienia wojskowego. Grupy Narodowe stanowiły etap przejściowy między tajnymi kołami gimnazjalnymi i „Zetem”. W 1908 r. powołano Radę Gimnazjalną, na czele której stali kolejno do 1919 r.: Antoni Wierusz, Tomasz Graczykowski, Witold Jeszke, Wincenty Kruszka, ks. Czesław Piotrowski i Zygmunt Zaleski. Komisarzami, którym podlegały gimnazja Poznańskiego byli m.in.: Czesław Chmielewski, Władysław Hedinger, Witold Jeszke, Władysław Likowski, Leon Strehl, Jan Plackowski i Maksymilian Wilimowski. Poznański okręg „Zetu” wyróżniał się na tle pozostałych okręgów stabilnością wewnętrzną. „Zet” zaboru pruskiego nie miał konkurencji jak w zaborze rosyjskim. Pod jego kierownictwem ukształtowało się – w ostatnim dwudziestoleciu przed wybuchem wojny – nowe pokolenie inteligencji polskiej zaboru pruskiego. Przyczynił się w znacznym stopniu do powstania polskich organizacji rzemieślniczych i robotniczych w Berlinie, Lipsku, Monachium, Wrocławiu i w Westfalii-Nadrenii.

Początkowo członkowie „Zet” (bracia) należeli również do Ligi Narodowej. Po 1899 r. wykrystalizowały się dwa kierunki: socjalistyczny (organ „Promień”) i narodowy („Teka”) obejmujący wpływami Galicję i zabór pruski. Odsuwanie idei niepodległości na dalszy plan przez LN doprowadziło do zerwaniu współpracy „Zet” z LN. Po 1910 r. centralizacja mieściła się w Lipsku i Monachium, a w jej skład wchodzili Wielkopolanie: Aleksander Dubiski, Ignacy Nowak, Brunon Nowakowski, Stefan Rosiński i Leon Suchowiak. Przed I wojną światową stał na stanowisku niepodległościowym, zarówno antyrosyjskim, jaki i antyniemieckim. Zarzucał Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych i Józefowi Piłsudskiemu jednostronność przygotowań militarnych i przemilczanie spraw zaboru pruskiego.

„Zet” stał się główną siłą kierującą konspiracją w zaborze pruskim aż do wybuchu I wojny światowej. Wraz z podległymi mu organizacjami skutecznie przeciwstawiał się germanizacji polskich studentów. Nie miał tutaj takiej konkurencji jak w innych zaborach. Świadomie zmierzał do sprzężenia pracy organicznej z dążeniami do wyzwolenia narodowego. Do „Zetu” należała większość wielkopolskich działaczy politycznych społecznych, gospodarczych i duchowieństwa okresu międzywojennego. Przed wybuchem wojny w organizacji tej krzyżowały się wpływy endecji i piłsudczyków.

Od 1912 r. tworzono sekcje wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego. Rozpoczęto zajęcia praktyczne, zachęcano członków, by ochotniczo zgłaszali się do wojska niemieckiego, aby pełnić w kołach funkcje instruktorów wojskowych. Pierwsze referaty wojskowe „Zet” powstały Berlinie, Dreźnie, Heidelbergu, Lipsku, Monachium i we Wrocławiu. Przed wybuchem wojny szkolenie wojskowe prowadzono w 11 uczelniach niemieckich i odbyło je 130-150 polskich studentów, czyli ok. 22% Polaków studiujących w Niemczech. W szkoleniu posługiwano się instrukcjami niemieckimi, podręcznikami przywiezionymi z Krakowa oraz mapami i bronią dostarczana członków odbywających jednoroczną służbę wojskową. Realizowano program szkolenia żołnierza piechoty z elementami taktyki plutonu. W Monachium i Berlinie do drużyn strzeleckich należeli również polscy robotnicy. Funkcje instruktorów pełnili m.in. Kazimierz Glabisz, Bohdan Hulewicz, Józef Górski, Stanisław Krzeczyński, Tadeusz Lechnicki i Stanisław Marcinkowski.

„Zet” patronował działalności młodzieży gimnazjalnej. W 1874 r. w Wielkim Księstwie Poznańskim było 19 szkół średnich (13 gimnazjów, 2 progimnazja i 4 szkoły realne). Pierwsze tajne związki polskiej młodzieży gimnazjalnej powstały w latach 30. XIX, m.in. „Marianie” (Ostrów, Poznań, Trzemeszno, Śrem i Wągrowiec). Na fali wzrostu nastrojów patriotycznych 19 lutego 1861 r. założono Towarzystwo Narodowe zrzeszające oddziały: „Krakus” w Lesznie, „Zawisza” w Ostrowie, „Kościuszko” w Poznaniu i „Zan” w Trzemesznie. Po wykryciu istnienia TN i procesie sądowym w 1863 r. gimnazjalistów skazano na niewysokie kary (do miesiąca więzienia). Za udział w Powstaniu Styczniowym 1863/1864 38 uczniów z Poznania i 19 z Trzemeszna wydalono ze szkół. Wkrótce ruch filomacki młodzieży reaktywował się w wprawie we wszystkich gimnazjach prowincji. W końcu XIX w. koła filomackie utworzono w Berlinie, Hildesheim i w Westfalii (Gelsenkirchen, Hamborn, Recklinghausen). Przed I wojną światową powstały koła dziewczęce w Gnieźnie, Inowrocławiu, Ostrowie i Poznaniu. Sieć tajnych związków pokryła również Pomorze Gdańskie (14 kół) i Śląsk (14), skupiając w 1914 r. ok. 1500 uczniów polskich.

Z inicjatywy „Zet” odbył się w lipcu 1898 r. w Poznaniu zjazd delegatów kół gimnazjalnych z Wielkopolski, na którym utworzono związek „Czerwona Róża”. Związek ten przejął rolę kierowniczą wobec wszystkich kół filomackich w Niemczech. W 1901 r. nastąpiła dekonspiracja, a na procesach w Toruniu (1902) i w Gnieźnie (1903) oskarżono 88 uczniów za dążenie do odbudowy państwa polskiego. 53 gimnazjalistów skazano i wydalono ze szkół średnich. Po tym koła gimnazjalne podporządkowały się ogólnopolskiej organizacji „Przyszłość”, zwanej w skrócie PET. Wzorując się na kole gnieźnieńskim wszystkim kołom nadano w 1903 r. nadano jednolita nazwę – Towarzystwo Tomasza Zana (TTZ). W strukturze organizacyjnej TTZ występowały 3 stopnie wtajemniczenia: „Promieniści”, „Filareci” i „Filomaci”. Przyjęty statut omawiał obowiązki funkcyjne, zasady konspiracji i treść przysięgi. Na terenie Niemiec powołano 6 okręgów TTZ, na czele których stali komisarze delegowani przez akademicki „Zet”. Koła korzystały też z lokalnego mecenatu, polskich lekarzy, księży, adwokatów i ziemiaństwa. Od 1906 r. podczas letnich wakacji organizowano w Poznaniu i Krakowie kursy dla zarządów kół. W 1906 r. działało 56 kół TTZ, liczących 537 członków (52% wśród uczniów polskich). Znanych jest ponad 3900 nazwisk członków kół filomackich zaboru pruskiego z lat 1860-1919. Na Poznańskie przypada ponad 2300 nazwisk, Pomorze Gdańskie – 1200, ponad 300 na Śląsk oraz ok. 100 na Westfalię-Nadrenię. Po rozpoczęciu studiów członkowie TTZ kontynuowali nielegalna działalność w „Zet”.

Praca kół TTZ składała się z dwóch działów: wychowania i nauczania (autoedukacja). Samokształcenie obejmowało naukę języka polskiego, historii, geografii ziem polskich oraz zagadnienia polityczno-ekonomiczne rozpatrywane z perspektywy potrzeb narodu polskiego i w aspekcie odzyskania niepodległości. Program realizowano przez 2,5 roku w czterech działach, dwa razy w tygodniu w 3-6 osobowych grupach pod kierunkiem członków wyższego stopnia. Akcją dystrybucji książek z Galicji kierowała Zofia Sokolnicka. Wydawano miesięcznik „Filareta” (ks. Nikodem Cieszyński). W Ostrowie tetezetowcy założyli klub sportowy „Venetia”. Za pomocą „Zet” i poznańskiej „Straży” organizowano czterotygodniowe wyjazdy do Galicji, gdzie zapoznawano się z ideą ruchu skautowego i zagadnieniami szkolenia paramilitarnego. W latach 1905-1914 w zorganizowanych wyjazdach brało udział 215 uczniów z Poznańskiego i 162 z Pomorza, Śląska i wychodźstwa.

Wybierz Strony

  • 1
  • 2

Powiązane informacje