Kulisy Powstania Wielkopolskiego

Organizacje Niepodległościowe w Poznańskiem w końcu XIX i na początku XX wieku

Janusz Karwat

Wybierz Strony

W 1912 r. w ramach kół TTZ powstały drużyny skautowe. Przewodniczący poznańskich kół TTZ Wiktor Jakubowski przebywając w Krakowie, przeprowadził 27 lipca rozmowy z komendą krakowskiego okręgu PDS (pchor. Michał Żymierski). We wrześniu 1912 r. instruktorzy krakowscy (Karol Popiel, Zygmunt Karwacki i M. Żymierski) przeprowadzili w kołach cykl spotkań instruktażowych. Wkrótce powstały pierwsze drużyny PDS w Poznaniu (S. Dabiński), we Wschowie (Bronisław Piniecki), Lesznie (Stanisław Jórga), Ostrowie (Kazimierz Glabisz), Wągrowcu (Jan Knach), Gnieźnie i w Inowrocławiu. Pracą wojskową kierowali Adam Rose i S. Dabiński. W styczniu 1914 r. Zygmunt Karwacki zawarł w imieniu  PDS szczegółową umowę z TTZ. Lustracja VI Okręgu Poznań przeprowadzona w czerwcu 1914 r. wykazała, że systematyczne ćwiczenia wojskowe prowadziło 160 członków PDS. Ponad połowa po zaliczeniu szkoły rekruckiej realizowała program szkoły podoficerskiej. Wszystkie drużyny posiadały broń i instrukcje dostarczone z Małopolski. 15 lipca 1914 r. wysłano do Krakowa na manewry PDS 120-osobową kompanię poznańsko-pomorską. Na komendanta PDS w zaborze pruskim powołano Jerzego Stama. Po wybuchu wojny światowej kurs przerwano, a za radą Bernarda Chrzanowskiego jego uczestnicy powrócili w rodzinne strony.

Jesienią 1914 r. członkowie poznańskiej PDS utworzyli Tajną Organizację Niepodległościową z Z. Dalskim i Henrykiem Bukowskim na czele. Liczyła ok. 70 osób. Kierownicze funkcje pełnili: Wiktor Dega, Czesław Ganke, Józef Łakiński, Józef Skrzydlewski, Franciszek Wojtasiak i Janusz Zeyland. TON cechowała się wysoką spoistością wewnętrzną i nie utrzymywała kontaktów z żadnym z ugrupowań politycznych. Na skutek poboru części jej członków do wojska i nieporozumień w kierownictwie wiosną 1916 r. uległa rozwiązaniu.

Doskonałym wprowadzeniem do pracy niepodległościowej były organizacje o charakterze etycznym, określane mianem „odrodzeniowych”. Należały doń m.in. towarzystwa abstynenckie „Wyzwolenie”, „Jutrzenka”, „Świt’. Najstarszą z tych inicjatyw było założone w 1902 r. przez Wincentego Lutosławskiego „Eleusis”. Było ono organizacją wszechpolską, skupiającą w Galicji studentów, w Wielkopolsce i na Pomorzu gimnazjalistów, a na Śląsku i w Westfalii młodych robotników. Według E. odrodzenie moralne, wyzwolenie wewnętrzne, dawało gwarancję do odzyskania niepodległości. Narodowe odrodzenie miało nastąpić poprzez wykształcenie silnej formacji moralnej, zdolnej do poświęceń. Punktem wyjścia w pracy nad sobą było praktykowanie poczwórnej wstrzemięźliwości: od alkoholu, tytoniu, rozpusty i gier hazardowych. Duchowość E. oparta była na łączeniu pierwiastków chrześcijańskich z „objawieniem narodowym” mesjanizmu polskiego. W wyniku systematycznych ćwiczeń praktycznych następowało silne połączenie sfery życia religijnego z uczuciami patriotycznymi.

W zaborze pruskim E. wspomagało działania Ligi Narodowej i miało tajny charakter. Efektem działań krakowskich emisariuszy (Tadeusz Strumiłło, Jerzy Grodyński, Zygmunt Podgórski) było założenie w gimnazjach wielkopolskich pierwszych kół E. (1905 r). Kołem w Gnieźnie kierował Józef Kostrzewski („Wielki Eleutryk”), w Poznaniu Bogusław Zielewicz, w Ostrowie Leon Sokołowski i Jan Jachowski, w Śremie Stanisław Janicki, Lesznie Bohdan Hulewicz, w Pleszewie Ludwik Bociański. Elsowie mieli znaczny wpływ na rozwój wielkopolskiego skautingu. W Prowincji Poznańskiej w 1914 r. „Eleusis” liczyła 80-100 członków, także dziewcząt. Idee eleuzjańskie propagowano w czasopismach ”Świt” i „Filareta”. Na ich łamach napiętnowano imiennie członków TTZ naśladujących niemieckie towarzystwa burschowskie. Doprowadziło to do usunięcia członków E. z szeregów TTZ. Dekonspiracja doprowadziła do wydalenia elsów z gimnazjum w Gnieźnie (J. Kostrzewski, Kazimierz Łuczewski, Tadeusz Korzeniowski).

Ruch elsowski w Poznańskiem z uwagi na konieczność konspiracji i wysokich wymagań etycznych nie mógł stać się masowy jak w Galicji, gdzie był legalny. W szeregach E. ukształtowała się formacja duchowa młodych ludzi, którzy wkrótce przewodzili w pracy niepodległościowej i w Powstaniu Wielkopolskim. Okazało się jednak, że niepodległość przyszła wcześniej niż odrodzenie moralne, jak to sobie wyobrażali młodzi naofilomaci.

Akcenty niepodległościowe pojawiły się również wśród młodzieży rzemieślniczej, kupieckiej i robotniczej. Młodzież ta miała już za sobą doświadczenia strajków szkolnych 1901-1903 i 1906-1907. Powstawały zakonspirowane, niezbyt liczne, ale za to zdyscyplinowane grupy młodzieży pracującej. Niektóre o bardzo radykalnym nastawieniu, np. założona w 1908 r. przez Jana Kąkolewskiego organizacja o charakterze wojskowo-wywiadowczym „Orzeł Biały”, skupiająca młodzież poznańskiego śródmieścia, Jeżyc i Głównej. Bojówki o kryptonimach „Wolni Strzelcy”, „Czarna Ręka” i „Sokół” zbierały informacje o charakterze wojskowym i policyjnym, przygotowując się do działań sabotażowych.

Wobec zakazu pracy młodzieżowych kół sokolich utworzono w 1911 r. Towarzystwo Gier i Zabaw „Zorza”, którym kierowali Józef Paczkowski, Andrzej Pokrywka i Antoni Wysocki. Po zorganizowanym przez „Sokoła” kursie skautowym towarzystwo przekształcono w 1913 r. w hufiec harcerski o tej samej nazwie.

W 1903 r. młodzież pracująca utworzyła Towarzystwo Samokształcącej się Młodzieży Polskiej „Iskra”. Z jego inicjatywy założono w 1910 r. dla młodzieży kupieckiej i bankowej organizację „Ogniwo” (Seweryn Krzyżaniak i Stanisław Szulc). W 1912 r. powstał „Brzask” (Stanisław Maćkowiak). Organizacje te współpracowały z TG „Sokół”, współtworzyły pierwsze drużyny skautowe. 10 lipca 1913 r. zorganizowano przed pomnikiem Adama Mickiewicza manifestację patriotyczną. Wskutek interwencji policji doszło do rozruchów, aresztowano 38 uczestników i po procesie ukarano ich więzieniem. W 1902 r. zarząd związku aresztowano i skazano na kary grzywny i krótkotrwałego więzienia.

W rozwoju wielkopolskiego ruchu niepodległościowego przed I wojną światową znaczny wpływ miały inspiracje małopolskie. Większość organizacji była inspirowana ideowo przez Ligę Narodową. Na podstawie danych źródłowych można stwierdzić, że do młodzieżowych organizacji konspiracyjnych przed wybuchem wojny należało 800-900 osób. Około 400 odbyło wstępne przeszkolenie wojskowe. Galicja, a przede wszystkim Kraków, oddziaływała na Poznańskie edukacyjnie. Liczne i systematyczne wycieczki poznańskiej młodzieży szkolnej do Krakowa kształtowały poczucie ideowej wspólnoty. Ich organizatorzy umiejętnie łączyli tradycję i treści religijne z elementami działań politycznych i paramilitarnych.

Ważnym momentem do podjęcia praktycznej działalności o charakterze wojskowym był zjazd grunwaldzki zorganizowany w 1910 r. w Krakowie. Wzięło w nim udział ponad 400 delegatów z Poznańskiego. Pojawienie się młodzieżowych organizacji niepodległościowych było wówczas mocno krytykowane przez starsze pokolenie, nie przygotowane do akceptacji takiej działalności.

Wybuch wojny poprzez powołanie do armii wielu Polaków spowodował zanik życia organizacyjnego. Praktycznie ustała praca „Sokoła”, bardziej aktywni, choć nie zawsze rozważni skauci, zorganizowali na własną rękę dziesiątki zwane bojówkami. W październiku 1914 r. pierwszą dziesiątkę bojową pod nazwą „Sęp” zorganizował Bohdan Szeffer. Po trzech miesiącach została ona wykryta przez policję. Winą obarczono bardzo ruchliwego lecz niezdyscyplinowanego skauta-indywidualistę Stanisława Nogaja. Kolejne dziesiątki zorganizowali: Józef Jęczkowiak i Alfons Radomski – rzemieślnicy Starego Miasta i Józef Nowak (robotnicy z Wildy).

Podobne bojówki zorganizowane zostały wśród członków działającego w Poznaniu od 1903 r. Towarzystwa Samokształcącej się Młodzieży Polskiej (TSMP). Towarzystwo skupiało młodzież pochodzenia rzemieślniczego i robotniczego. W tym czasie kierował nim Zenon Kosidowski. Przygotowywało się ono do działań dywersyjno-wywiadowczych na tyłach armii niemieckiej w wypadku zbliżenia się do Poznania wojsk rosyjskich. Bojówki liczyły razem nie więcej niż 50-60 członków.

Konspiratorzy bojówki „Sęp” na czele ze Stanisławem Nogajem utworzyli Klub Sportowy „Unia” (8 maja 1915 r.), skupiając 36 harcerzy z hufca „Piast”. Klub niebawem podporządkował się Z. Kosidowskiemu. W marcu 1916 r. w 16 kołach „Unii” pracowało ok. 200 członków. Podobną działalność podjęły kluby utworzone przez drużynę hufca „Zorza”. Członkowie drużyn im. Stefana Czarnieckiego i Leszka Czarnego utworzyli 27 czerwca 1915 r. KS „Czarni” pod kierownictwem Henryka Linkego, zaś harcerze z drużyny im. Leszka Białego klub „Wisła” (Andrzej Pokrywka, A. Wysocki).

W kwietniu 1917 r. członkowie „Unii” ze Stanisławem Nogajem na czele przeprowadzili akcję propagandową umieszczając odezwę księcia Mikołaja Mikołajewicza „Do narodu polskiego” na najważniejszych gmachach. 15 października 1917 r. członkowie bojówek niepodległościowych zorganizowali w Poznaniu kilkunastotysięczną manifestację patriotyczną z okazji 100. rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki. Po zakończeniu nabożeństwa skauci pociągnęli tłum do udziału w manifestacji ulicznej.

W 1915 r. w Królewskim Gimnazjum Augusty Wiktorii Franciszek Wojasik założył Związek Młodzieży Polskiej „Kościuszko”. Początkowo prowadzono tylko zajęcia o charakterze samokształceniowym wśród młodzieży rzemieślniczej i kupieckiej. Po roku związek „Kościuszko” liczył 62 członków, a na początku 1918 r. skupiał już 152 uczniów starszych klas z czterech poznańskich gimnazjów. Związek pracował w trzech samodzielnych działach: szkół ludowych, skautowym i sokolim oraz gimnazjalnym. Wydawał konspiracyjnie pisemko „Sami sobie”.

W końcu 1917 r. wprowadzono ćwiczenia wojskowe: musztrę, elementy taktyki plutonu, ćwiczenia z bronią. Ćwiczenia terenowe prowadzono w lesie dębińskim lub golęcińskim oraz w okolicy Głuszyny. Prowadzili je Andrzej Linke, Tadeusz Suwalski i Marian Trzeciakowski. Represje wobec skautów doprowadziły do rozwiązania tej organizacji, spowodowały konieczność przejścia do podziemia. Na przełomie 1917/1918 r. powstała Polska Organizacja Wojskowa Zaboru Pruskiego, zrzeszająca głównie skautów i dezerterów.

Zdjęcia: NAC (Narodowe Archiwum Cyfrowe)

LITERATURA

  1. Celichowski Zygmunt, Tajne związki młodzieży gimnazjalnej, Poznań 1920.
  2. Gomolec Ludwik, Organizacje młodzieżowe w okresie przygotowań do powstania wielkopolskiego 1918/1919 roku, Poznań 1970.
  3. Jabczyński Mieczysław, Dziesięć lat szkoły polskiej, Poznań 1929.
  4. Karwat Janusz, Od idei do czynu. Myśl i organizacje niepodległościowe w Poznańskiem w latach 1887 – 1919, Poznań 2002.
  5. Kosmowska Irena, Związki młodzieży polskiej od 1818 roku do naszych czasów, W. 1929.
  6. Kostrzewski Józef, Z mego życia – pamiętnik, Wrocław 1970.
  7. Markwicz Aleksander, Filomaci (1816-1926), cz. I: Wilno-Wielkopolska, Grudziądz 1931.
  8. Paluszkiewicz Marian, Szews Jerzy, Słownik biograficzny członków tajnych towarzystw gimnazjalnych w Wielkim Księstwie Pozn. 1850-1918, P. 2000.

Wybierz Strony

  • 1
  • 2

Powiązane informacje