Wybierz Strony

• Odzyskanie niepodległości było wynikiem (...)
• Sprawny przebieg obrad zapewniały (...)
• Komisariat obejmując kierownictwo spraw polskich (...)

Komisariat obejmując kierownictwo spraw polskich na całym obszarze Rzeszy utworzył dwa podkomisariaty: w Bytomiu (dla Śląska) i w Gdańsku (dla Pomorza). W maju 1919 roku władze pruskie zabroniły prowadzenia dalszej działalności obu przedstawicielstw. Podkomisariat w Gdańsku, będący koordynatorem polskich starań o odzyskanie Pomorza, został przeniesiony do Poznania, gdzie wznowił oficjalną działalność w sierpniu 1919 roku. Podkomisariatem dla Śląska kierował Józef Rymer (przy pomocy adwokatów Kazimierza Czapli i Konstantego Wolnego), zaś podkomisariatem dla Pomorza dr Stefan Łaszewski. Ważnym posunięciem w kierunku objęcia całego byłego zaboru pruskiego było utworzenie w końcu lipca podkomisariatu NRL na Obwód Nadnotecki z siedzibą w Bydgoszczy (kierownictwo powierzono mec. Melchiorowi Wierzbickiemu). W lipcu 1919 roku powołano na zastępców członków Komisariatu: Leona Plucińskiego, Cyryla Ratajskiego i dr. Stefana Piechockiego, którzy mieli zastępować komisarzy w czasie ich nieobecności.

Wszystkie działania podejmować musiał Komisariat w ramach nadal istniejącego państwa niemieckiego, choć teren wyzwolony stopniowo się powiększał. Mimo trwających walk i czekania na decyzję konferencji pokojowej przejmowano władzę we wszystkich sferach. Komisariat przejął kompetencje rządu pruskiego jako zwierzchnika administracji lokalnej, także samorządowej. Rozpoczął też akcję repolonizacji. Wydano rozporządzenie nakazujące usunięcie napisów niemieckich na stacjach kolejowych, gmachach publicznych i w nazwach ulic, zarządzono też obchodzenie 3 maja jako święta państwowego. Komisariat wydał 15 maja rozporządzenia nakazujące publikowanie w „Tygodniku Urzędowym” wszelkich ogłoszeń w języku polskim, wprowadził wymóg znajomości języka polskiego przez wszystkich urzędników. Język polski stawał się językiem urzędowym, niemiecki mógł mieć jedynie charakter pomocniczy i to na podstawie wyraźnej zgody. Rozpoczęto też urzędową zmianę nazw miejscowości.

Zachowano pobór podatków, ale zebranych środków nie przekazywano poza dzielnicę, zachęcano jednocześnie do opłacania podatku narodowego (wprowadzonego jeszcze przez tymczasowy Komisariat, a zatwierdzonego przez sejm), a także zbiórek na polskie wojsko. Wprowadzono zakaz wywozu pieniędzy i papierów wartościowych poza granice obszaru objętego powstaniem. Utworzono Główny Urząd Żywnościowy oraz zakazano wywożenia żywności, w lutym do gospodarowania zapasami towarów i surowców powołano Urząd Rozdzielczy, w marcu Izbę Rozrachunkową jako organ kontroli finansowej. W czerwcu przekształcono pruską Komisję Kolonizacyjną w Urząd Osadniczy. Zmiany w administracji rządowej oraz sądownictwie powiązane były z rozpoczęciem szerokiej akcji sprowadzania wykwalifikowanych kadr z innych dzielnic. Komisariat wydał też szereg aktów mających zapewniać porządek publiczny, jak i o charakterze socjalnym, w tym wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy.

Filarami polityki Komisariatu była zasada integralności wszystkich ziem polskich (z zachowaniem pewnych odrębności) oraz podporządkowanie po rozstrzygnięciu podjętym przez kongres pokojowy. Wynikała stąd konieczność negocjacji z władzami w Berlinie, jak i utrzymywania kontaktów z Komitetem Narodowym Polskim mogącym doprowadzić do rozstrzygnięć na arenie międzynarodowej. Niezbędne to było dla zawarcia w połowie lutego w Trewirze rozejmu między Niemcami a państwami sojuszniczymi, w którym określono linię demarkacyjną oraz uznano Polaków w Poznańskiem za stronę wojującą. Rozejm przesądził również o odłączeniu od Komisariatu NRL spraw śląskich. W celu wykonania postanowień rozejmu przybyła do Polski Misja Międzysojusznicza, która prowadziła pertraktacje z Niemcami, wpierw w Warszawie, później w Krzyżu i Poznaniu.

Jednocześnie utrzymywano ścisłe kontakty z rządem polskim w Warszawie w sprawie wejścia w skład Sejmu Ustawodawczego reprezentantów byłego zaboru pruskiego. Choć postulowano wprowadzenie szerokiej reprezentacji byłego zaboru pruskiego, to w Sejmie Ustawodawczym zasiadło bez przeprowadzania wyborów jedynie 16 posłów do parlamentu Rzeszy, ale to jeden z nich, Wojciech Trąmpczyński, został na pierwszym posiedzeniu Sejmu wybrany marszałkiem. Jednak w myśl porozumień przeprowadzono 1 czerwca wybory uzupełniające w Poznańskiem.

Sprawę przynależności ziem polskich, zarówno wyzwolonych już przez powstańców, jak i innych, rozstrzygnięto w traktacie wersalskim podpisanym 28 czerwca 1919 roku. Wkrótce zniesiono granicę celną pomiędzy byłym zaborem pruskim a resztą kraju, Komisariat NRL uczynił to z dniem 1 lipca 1919 roku, zaś rząd polski dopiero 22 lipca 1919 roku.

Komisariat NRL dążąc do zjednoczenia zakładał utrzymanie odrębności administracyjnej dzielnicy z uwagi na odmienny system prawny, w którym większość instytucji została lepiej uregulowana niż w systemach obowiązujących w innych dzielnicach. Spośród różnych rozwiązań (Komisariat proponował m.in. utworzenie organu kolegialnego, rządu, powołanie generalnego delegata) wybrano urząd Ministra byłej dzielnicy pruskiej – członka rządu o określonym terytorialnie zakresie działania.

Ostatnie posiedzenie Naczelnej Rady Ludowej odbyło się po uchwaleniu przez Sejm Ustawodawczy ustawy z 1 sierpnia 1919 roku o tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej. W dniu 19 sierpnia Rada podjęła uchwałę o likwidacji organizacji politycznej Polaków zamieszkałych w Rzeszy niemieckiej i jej organów. Likwidację Komisariatu powierzono Ministrowi byłej dzielnicy pruskiej. Na stanowisko to powołano Władysława Seydę, komisarza NRL, który przez pewien czas łączył dwie funkcje

Komisariat 6 listopada 1919 roku wydał rozporządzenie o likwidacji własnych agend i przekazaniu uprawnień Ministrowi. Akt ten uwieńczył starania Komisariatu NRL o utrzymanie dotychczasowego ustroju i utworzenie takiego organu, który mógłby w jak najlepszy sposób kierować administracją dzielnicy i przejmowaniem administracji na terytoriach przyznanych Polsce przez traktat wersalski. Przekazywanie działów administracji odbywało się etapami, a ostateczna likwidacja urzędu Ministra nastąpiła w 1922 roku.

W procesie odzyskiwania niepodległości niezwykle istotna była równoległość działań. Niezależnie od trwających walk i czekania na decyzje konferencji pokojowej przejmowano stopniowo władzę we wszystkich sferach. Porozumienie ponad podziałami (albo przynajmniej powstrzymanie się od eksponowania partykularnych interesów poszczególnych ugrupowań) umożliwiło zwołanie Polskiego Sejmu Dzielnicowego i wyrażenie na nim jednolitego stanowiska Polaków. Sejm stworzył takie ramy do działania Naczelnej Rady Ludowej i wybranego przez nią Komisariatu, że ciała te mogły funkcjonować w ramach państwa niemieckiego. Po wybuchu powstania wielkopolskiego Komisariat nie tylko zapewnił sprawne dowództwo, ale objął też władzę, a następnie doprowadził do zjednoczenia ziem zaboru pruskiego z innymi ziemiami polskimi. W tym czasie przejęto administrację, szkolnictwo, powstał uniwersytet nazwany pierwotnie Wszechnicą Piastowską, przeprowadzono wybory do rad miejskich i do Sejmu Ustawodawczego. Wszystko w czasie, gdy trwały walki powstańcze. I ta równoległość działań zapewniła odzyskanie niepodległości i zbudowanie podstaw państwowości polskiej, także w wymiarze ogólnopolskim. Bo tylko wspólne składanie cegiełek mogło doprowadzić do odrodzenia Polski.