Wybierz Strony

• Przeglądając różne opracowania i materiały dotyczące Powstania Wiel-kopolskiego (...)
• Podobne komitety Czerwonego Krzyża utworzono także w innych miejscowościach (...)

Podobne komitety Czerwonego Krzyża utworzono także w innych miejscowościach powiatu gostyńskiego. W Krobi, w dawnym domu opieki nad starcami, dr Józef Kosowski urządził prowizoryczny szpital powstańczy na osiem łóżek, a u sióstr Elżbietanek utworzono punkt opatrunkowy. Uruchomiono też kuchnie: żołnierską i ludową.

Szczególną rolę odegrał Komitet Towarzystwa Czerwonego Krzyża w przyfrontowym Poniecu, założony 7 stycznia 1919 r. Działał w trzech

Kuchnia powstańcza Grupy „Leszno”

sekcjach: informacyjnej, sanitarnej i gospodarczej. Miejscowy lekarz Mieczysław Nowakowski przeprowadził kurs pielęgniarski dla drużyny sanitarnej z żeńskiego oddziału ponieckiego „Sokoła”. Drużyna ta miała swoją bazę w szpitalu miejskim, zamienionym 7 stycznia na frontowy szpital wojskowy. Jej członkinie sporadycznie opatrywały także bezpośrednio w terenie lżej rannych powstańców, służyły pomocą punktom opatrunkowym w Drobninie i Pawłowicach. W budynku ponieckiej szkoły ludowej uruchomiono także kuchnię żołnierską, obsługującą oddziały frontowe. Na czele sekcji informacyjnej ponieckiego Komitetu TCK stała Maria Radajewska. Kuchnię żołnierską prowadziły: Maria Konieczna, Helena Ledworowska i R. Kwiniecka, a jako pomoce kuchenne pracowały: Jadwiga Musiałowska, Z. Szymańska, M. Gratkowska i Stanisława Szarzyńska.

W Pępowie przy pomocy działaczy Towarzystwa Czerwonego Krzyża zorganizowano szpital wojskowy na 12 łóżek i punkt opatrunkowy, zlokalizowany w Domu Katolickim. Jego współorganizatorką była m.in. Elż-bieta Lisiak, pełniąca także funkcję łączniczki miejscowej Straży Ludowej. Opiekę lekarską sprawował dr Stefan Kuczyński, który zorganizował sekcję sanitarną złożoną z młodych mieszkanek Pępowa i okolicznych wsi.

W pobliskich Skoraszewicach, w budynku szkolnym, otwarto 8 stycznia szpital polowy na 30 łóżek. Urządzili go i utrzymywali miejscowi mieszkańcy, a opiekę medyczną pełnił dr Bukolt. W skład personelu szpitala wchodzili ponadto: dwie siostry Elżbietanki z Krobi – Irena Sypniewska i siostra Bronisława oraz sanitariusze Antoni Gryczka z Kołaczkowic i Aleksander Plawgo z Gierłachowa. Funkcję intendenta sprawował kierownik szkoły Wiktor Leśniewicz. Szpital wspomagała także księżna Drucka-Lubecka z Dłoni, która przysłała pięć kompletnych łóżek oraz różnego rodzaju żywność i papierosy.

Punkty opatrunkowe i prowizoryczne szpitale wojskowe w Krobi, Skoraszewicach i Pępowie przeznaczone były dla potrzeb odcinków powstańczego frontu południowego: miejsko-góreckiego i jutrosińskiego, zasilanych powstańcami z terenu powiatu gostyńskiego. Na terenie powiatu gostyńskiego, w szpitalu o.o. Bonifratrów w Marysinie, zlokalizowany był centralny szpital wojskowy dla frontu południowo-zachodniego (Grupy „Leszno”). Funkcję komendanta pełnił w nim lekarz-chirurg i kapitan rezerwy Józef Dirbach, pomagał mu dr Jan Luttelmann. Szpital ten dysponował doskonałą kadrą lekarsko-pielęgniarską, dobrym wyposażeniem i zabezpieczeniem w lekarstwa. Przyjmowano tu najciężej rannych powstańców.

Powstańcy w podzięce za dobrą opiekę sanitarną odwdzięczyli się piosenką:

W Gostyniu (Poniecu, Krobi) są ładne panny,
A gdy który z nas jest ranny,
To nas ładnie pielęgnują
I całusa nie żałują13.

W trakcie działań powstańczych kobiety znalazły się też na innych stanowiskach. Na prawym skrzydle frontu Grupy „Leszno”, w punkcie dowodzenia ppor. Józefa Wróblewskiego w Błotnicy, ofiarną służbę telefonistek pełniły Maria Adamczewska, Apolinarska i Stefania Lewandowska. Szczególną odwagą wyróżniła się sanitariuszka Apolonia Prałat, która 11 stycznia pod Zbarzewem, bezpośrednio na polu walki, nosiła amunicję i granaty oraz opatrywała rannych powstańców¹⁴.

W zbiorach Archiwum Państwowego w Lesznie znajduje się wykaz kobiet z terenu powiatu leszczyńskiego, które w różny sposób były zaangażowane w działalność powstańczą.

We współczesnych opracowaniach regionalnych pojawiają się uzupełnienia i kolejne nazwiska kobiet, które w różnoraki sposób udzielały się na rzecz powstania. W rejonie Krzemieniewa i Pawłowic były to: Stanisława Joachim siostra zakonna i pielęgniarka oraz Władysława Latosińska – nauczycielka. Kuchnię polową w Pawłowicach obsługiwały: Józefa Hałasińska, Magdalena Kaiser (Kaizer, w tabeli poz. 32), Agnieszka Patelka (poz. 62), Józefa Rybińska (poz. 77), Marianna Skrzypczak (poz. 93). W obsłudze kuchni przy sztabie Grupy „Leszno” w Drobninie, pracowały: Antonina Chrastek, Anna Janiszewska, Stanisława Prałat, Stanisława Szpurka, Barbara Stachowiak, Stanisława Wojtkowiak i Antonina Wrotyńska. Inne funkcje pełniły: Franciszka Sadowska (poz. 9), Gałęzowska (poz. 23), Pelagia Karolewicz – kucharka z Belęcina, Elżbieta (Eliza) Ponikiewska z Brylewa – ukończyła podczas wojny w Berlinie kurs pielęgniarek wojskowych, działała na odcinku rawickim, Zofia Ponikiewska z Drobnina (z d. Raszewska z Jasienia koło Kościana) (poz. 67), Prackowska z Krzemieniewa (poz. 69), Bożena Stefańska (poz. 84)¹⁶. Wśród około 300 uczestników powstania w Bukówcu Górnym znalazły się: Helena Grzesiecka, Maria Łuczak (w tabeli poz. 46) i Walentyna Poloch¹⁷.

Również Andrzej Hanyż podał szereg nazwisk kobiet, które aktywnie udzielały się i wyróżniły podczas powstania. W Gostyniu: Cychnerowa, Michalina Dabińska, Gładyszowa, Maria Heinsch, Sabina Jankiewicz, Zofia Jankiewicz, Kolińska, Lossow, Michałowiczowa, Kazimiera Nawrocka, Potworowska, Pruska, Staśkiewiczowa, siostry Wojciechowskie i Maria Woziwodzka. W Poniecu: Bączkowska, Rozalia Kwinecka, Laurentowska, Helena Leworowska (Ledworowska?), Jadwiga Musiałowska, Płoczyńska, Bronisława Stawicka, Stanisława Szarzyńska i Stanisława Wegner. W Pępowie: Heinschowa, Helena Kobylska, Krajkowa, Musiałowska. W Piaskach: Jankowiakowa, Kandulska, Kotecka, Radołowa, Rychlicka, Stablewska, Taczanowska, Talarczykowa, Zwierzycka i Żółtowska. W Borku: Zofia Geisler, Gogulska, Graewe, Gregorowiczowa, Kolendowiczowa, Joanna Lenartowska, Antonina Sobańska, Stanisława Sobańska, Stańska i Talarczykowa. W Żytowiecku: Weisowa, Włodarczykówny. W Krobi: Boehm, Kosowska, Piko, Urbańska i Wałkiewiczowa. W Osiecznej: Całubecka, Cechak, Cioromska, Maria Kopańska, Mayerowa, Morawska, Nędzewiczowa, Ponokiewska (Ponikiewska), Porankiewiczowa, Sobkowiakowa, Szymaniak i Wojciechowska¹⁸.

Nie są to wszystkie nazwiska kobiet, które udzielały się na rzecz powstania, bo wiele z nich nigdzie nie zostało odnotowanych i uleciało z pamięci.

Przypisy:

1 J. Karwat, Od idei do czynu. Myśl i organizacje niepodległościowe w Poznańskiem w latach 1887-1919, Poznań 2002, s. 181-198. Prezesem „Sokoła” w Kościanie był ks. Tadeusz Dekier, późniejszy dziekan generalny wojsk powstańczych, założył także gniazdo „Sokoła” w Śmiglu. Autor omówił także inne polskie organizacje w których udział brały kobiety, m.in. skauting.

2 K. Świerczyńska, Wojna bez munduru, „Fokus. Historia ekstra” 2014 nr 1, s. 52-55.

3 Archiwum Państwowe w Lesznie (dalej: APL), Akta gminy Krzywiń, sygn. 7, s. 166.

4 B. Świderski, Ilustrowany opis Leszna i ziemi leszczyńskiej, Leszno 1928, s. 61-63; S. Jankowiak, Ziemia gostyńska u progu niepodległości. Wyzwolenie, w: Ziemia gostyńska w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919, Gostyń 1989, s. 20-21.

5 A. Czubiński, Historia Polski XX wieku, Poznań 2003, s. 77-101.

6 A. Czubiński, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Geneza – charakter – znaczenie, Poznań 2002, s. 92-93.

7 Dziennik Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu, w grudniu 1918, Poznań 1918, s. 4-8.

8 Dziennik Polskiego Sejmu Dzielnicowego, s.106-120. Sejm wybrał 80-osobową Naczelną Radę Ludową, w której znalazło się pięć kobiet: Turnowa – ziemianka ze Słomowa, Zofia Sokolnicka – delegatka z Poznania, Szumanówna z Torunia, Przykutowa – delegatka z Międzyborza (córka pastora) i Janina Omańkowska – delegatka z Bytomia (redaktorka).

9 B. Świderski, Ilustrowany opis Leszna, s. 79-80. W nocy z 10 na 11 stycznia aresztowano w Lesznie Gabrielę Wilkońską wraz z dziećmi, pod zarzutem dawania znaków świetlnych powstańcom. B. Ra- tajewska, Materiały archiwalne do dziejów Wschowy, Leszno 2013, s. 35-36. W powiecie wschowskim aresztowano około 40 osób. Siostry Lassocińskie były córkami nauczyciela z Kąkolewa. Stęsikówna 12 grudnia na wiecu Polaków rozwiesiła w sali biało-czerwoną flagę – wbrew zakazowi władz niemiec- kich. B. Tietz, Nieodzyskana Wschowa, „Gazeta Lubuska” z 13-14 I 2018; autor podał więcej nazwisk kobiet niż poprzednicy. Walki o Rawicz. Wspomnienia z powstania ks. Zdzisława Zakrzewskiego, Lesz- no 1922, s. 34.

10 J. Karwat, Od idei do czynu, s.479-490.

11 J. Basiński, Służba sanitarno-medyczna w Powstaniu, w: Ziemia kościańska w Powstaniu Wiel- kopolskim (1918-1919), pod red. B. Polaka, Kościan 1999, s. 111-115 ; P. Bauer, Przyczynek do historiikrzywińskiej kompanii powstańczej, w: Szkice z dziejów Krzywinia, pod red. J. Zielonki, Kościan 1987, s. 59-60; B. Śliwiński, Potyczka pod Osieczną dnia 11 stycznia 1919, w: Szkice i fragmenty z Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, pod red. Z. Wieliczki, Poznań 1933, s. 105-106: E. Frankiewicz, Osieczna w walce o niepodległość, Osieczna 1939, s. 54-56.

12 P. Bauer, W. Omieczyński, Śmigiel w powstaniu wielkopolskim 1918/1919, Śmigiel 1988/1989, s. 2-3; H. Zbierski, Udział mieszkańców Śmigla i okolicy w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919, Śmi- giel–Kościan 1994, s.20-21; J. Basiński, Służba sanitarno-medyczna, s. 116.

13 A. Hanyż, Udział powiatu gostyńskiego w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919 wraz z omówie- niem działań Grupy „Leszno”, Gostyń 1960, (maszynopis w zbiorach Muzeum w Gostyniu), s. 155-157. Towarzystwa Czerwonego Krzyża przekształciły się w połowie 1919 r. w Polski Czerwony Krzyż. S. Jan- kowiak, Społeczeństwo polskie Gostynia i okolicy na rzecz frontu powstańczego, w: Ziemia gostyńska, s. 94-101; M. Czernik, Powstańcy wielkopolscy ziemi pępowskiej 1918-1919, Pępowo 2013, s.30-31; B. Janik, Powstańcy wielkopolscy z Pępowa i okolic, w: G. Roszak, B. Janik, E. Śliwiński, Bronić ziemi ojców, Gębice 2018, s. 82.

14 APL, ZBoWiD w Lesznie, zespół nr 458, sygn.. 11817, s. 17; A. Fornalski, Mieszkańcy ziemi przemęckiej w walce o polskość, Przemęt 2008, s. 50 i 55 (A. Prałat była siostrą ppor. Stanisława Siudy).

15 APL, ZBoWiD w Lesznie, zespół nr 458, sygn. 11817. Wykaz został sporządzony w 1968 r. na podstawie ankiet przez młodzież z Zespołu Szkół Zawodowych nr 1 w Lesznie, działającą w Młodzieżowym Uniwersytecie Regionalnym Wielkopolskiego Towarzystwa Kulturalnego pod kierunkiem nauczycieli Szymona Molendy i Włodzimierza Łybackiego.

16 J. Wawrzyniak, Pawłowice i gmina Krzemieniewo w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919,Krzemieniewo–Leszno 2007, s. 129-131.

17 Powstanie Wielkopolskie w Bukówcu Górnym i okolicy – opisy, wspomnienia, opracowania, pod red. Z. Dragan, M. Kubiak i R. Wireckiego, Bukówiec Górny 2009, s. 42-48. Listę 120 uczestników Powstania Wielkopolskiego z Bukówca sporządził Z. Apolinarski (w tabeli ZBoWiD-u są dodatkowo: poz. 59 – Helena Nowaczyk, poz. 65 – Marianna Poloch, poz. 66 – Zofia Poloch).

18 A. Hanyż, Udział powiatu gostyńskiego, s. 145. Autor opracował ten wykaz na podstawie relacji powstańców ze ZBoWiD-u w Gostyniu. Niektóre nazwiska wystąpiły już w tekście powyżej, ale to potwierdza aktywny udział.