Wybierz Strony

• Powstanie Wielkopolskie
• Pierwsze godziny i dni były najważniejsze
• Armia Wielkopolska i obrona zdobyczy powstania
• Znaczenie lub Uwagi końcowe

Powstanie Wielkopolskie 1918–1919 roku było polskim powstaniem narodowym. Jest jednym z najważniejszych wydarzeń w dziejach Wielkopolski. Stało się także elementem patriotycznej tradycji mieszkańców tego regionu. Wielkopolanie uczestniczyli we wszystkich czynach zbrojnych XIX wieku, ponosząc ofiary ludzkie i materialne. Obok wysiłków militarnych, ogromną rolę odegrała praca organiczna, która stworzyła mocne podstawy ekonomiczne społeczności polskiej. Powstanie było przygotowane pod względem moralnym, było więc naturalną konsekwencją wytrwałej pracy patriotyczno-narodowej. Poznaniacy umiejętnie łączyli w sobie zdolności żołnierskie z dobrym gospodarowaniem, zmysłem organizacyjnym i zdyscyplinowaniem. W sprzyjającym momencie rozwoju wydarzeń na arenie międzynarodowej orężnie wyzwolili większość Wielkopolski.

W drodze do powstania

W listopadzie 1918 r. ucichły strzały na frontach pierwszej wojny światowej. Klęskę poniosły trzy państwa zaborcze, co dla Polaków oznaczało odrodzenie Rzeczypospolitej. Nastroje euforii zapanowały w Krakowie, Lublinie i Warszawie, ale nie w Poznaniu. Wielkopolanie przeżywali zawód. Spodziewali się bowiem, że po klęsce Niemiec polskie ziemie zachodnie powrócą wkrótce do macierzy. Podpisany 11 listopada rozejm w Compiegne przewidywał powrót do granic z 1 sierpnia 1914 r. Wielkopolska nadal pozostawała w państwie niemieckim, a o losie tego regionu zadecydować miała konferencja pokojowa. Do Poznania natomiast wracały z frontu oddziały niemieckie, które stacjonowały tutaj od ponad stu lat. W rodzinne strony powracali także Wielkopolanie. Część z nich wprzęgnięto w ramy militarnych organizacji tajnych lub legalnych. Na ogół posiadali oni duże doświadczenie wojenne, zachowując wartości bojowe.

W sytuacji rewolucyjnego zamętu, jaki ogarnął Niemcy, Wielkopolanie nie załamywali jednak rąk. Powstała trójwładza: nadal pracowała administracja pruska, tworzyły się rady żołnierskie i robotnicze oraz polskie rady ludowe. Te ostatnie wyłoniły w trakcie Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu (3-5 XII 1918 r.) własną reprezentację w postaci Naczelnej Rady Ludowej. Politycy wielkopolscy, głównie narodowi demokraci, brali pod uwagę wybuch powstania, obejmującego nawet wszystkie ziemie polskie zaboru pruskiego. W tym przypadku liczono na pomoc udzieloną przez Armię Polską we Francji (gen. Józef Haller) oraz wojska Ententy. Miały one drogą morską przybyć do Gdańska i przesuwać się na południe. Po osiągnięciu Torunia planowano wybuch powstania w Poznaniu, Inowrocławiu i Ostrowie Wielkopolskim. Początkowo planowano lądowanie oddziałów na 19 XII 1918 r., potem przesunięto je na koniec grudnia, wreszcie na połowę stycznia 1919 r. Dekonspiracja polskich planów związanych z Armią Polską we Francji posłużyła Niemcom jako antypolski argument na arenie międzynarodowej. Skwapliwie skorzystali z tego Anglicy, którzy nie chcieli wzmocnienia Polski, jako sojusznika Francji na Bałtykiem i odrzucili plan ekspedycji drogą morską do Gdańska. Skutecznie pokrzyżowali plany marszałka Ferdynanda Focha, Romana Dmowskiego, Wojciecha Korfantego i kierownictwa poznańskiego.

Polacy dysponowali już własnym siłami paramilitarnymi. Przed wybuchem powstania w różnych oddziałach na terenie Wielkopolski znajdowało się około 8-10 tysięcy gotowych do walki ochotników. Największe liczebnie formacje o organizacji zbliżonej do wojskowej istniały w Poznaniu. Były to legalne funkcjonujące kompanie Straży Ludowej (SL) i Służby Straży i Bezpieczeństwa (Wach-und Sichercheitsdienst, SSiB) zorganizowane w końcu listopada 1918 r. za zgodą władz berlińskich. Te ostatnie, wobec rozkładu armii cesarskiej miały pełnić służbę wartowniczą w poszczególnych garnizonach. Na skutek umiejętnie przeprowadzonej akcji werbunkowej SSiB miała charakter czysto polski. Choć formalnie dowódcą tej formacji w Poznaniu był oficer niemiecki ppłk Dobschutz, to w praktyce komendę nad nią sprawował ppor. Mieczysław Paluch. Poznańskie kompanie SSiB liczyły w dniu powstania ok. 2 tys. żołnierzy. Oprócz stolicy Wielkopolski utworzone je w innych miastach garnizonowych, m.in. w Jarocinie, Kórniku, Pleszewie, Środzie Wielkopolskiej, Wielichowie i we Wrześni.

Straż Ludowa miała charakter lokalny i podlegała miejscowym radom ludowym. Żołnierze SL rekrutowali się głównie z członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, a komendę nad nią pełnił naczelnik Julian Lange. Na początku grudnia 1918 r. na 42 powiaty Prowincji Poznańskiej, w 30 były już oddziały SL, w tym część była uzbrojona. W pierwszej kolejności organizowano je tam, gdzie dominowała ludność polska.

Najbardziej radykalną organizacją niepodległościową, prącą do zbrojnych rozstrzygnięć była Polska Organizacja Wojskowa Zaboru Pruskiego (POWZP) (komendant Wincenty Wierzejewski), luźno związana z POW w Królestwie. W jej skład wchodzili w większości skauci dezerterzy. Choć na początku listopada 1918 r. liczyła w Poznaniu zaledwie ok. 200 członków, przyczyniła się znacząco do sukcesów w pierwszych dniach powstania. Prócz tego szykowało się do powstania około tysiąca członków grup skautowych, samodzielnych grup bojowych i wielkopolskich oddziałów pogranicznych zorganizowanych na terenie Kongresówki (np. batalion w Szczypiornie).