Wybierz Strony

• Wielkopolskie Muzeum Wojskowe (...)
• Odznaki pamiątkowe byłych władz powstańczych (...)
• Związek Towarzystw Powstańców i Wojaków (...)

Wielkopolskie Muzeum Wojskowe jest najstarszym polskim muzeum historyczno-wojskowym. Jego początki związane są z wydarzeniami Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, gdyż było jedną z instytucji działających w ramach Sekcji Naukowej Dowództwa Głównego sił zbrojnych b. zaboru pruskiego. Otwarte zostało uroczyście przez Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego 27 października 1919 r.

Mieściło się pierwotnie przy al. Marcinkowskiego 7, później na terenie koszar 58 pułku piechoty wielkopolskiej przy ul. Bukowskiej, a w 1922 r. otrzymało własną siedzibę w budynku wyłączonym z Centralnej Składnicy Artyleryjskiej w Poznaniu, znajdującym się przy ul. Artyleryjskiej 1, na skrzyżowaniu z ul. Franciszka Ratajczaka. Otwarto je uroczyście 22 kwietnia 1923 r.

Zgromadzono w nim kilkudziesięciotysięczną kolekcję obiektów związanych z wojskowością polską i obcą. Wśród nich niewątpliwie były eksponaty związane z działaniami zbrojnymi Wielkopolan. Muzeum prowadziło szeroką działalność, udostępniając swoje zbiory zarówno wojskowym, jak i osobom cywilnym, prezentując je w ekspozycji stałej i na wystawach czasowych. Zniszczone zostało podczas II wojny światowej. Część zbiorów ewakuowano na wschód, a to, co zostało na miejscu, zostało rozproszone lub zniszczone przez okupacyjne władze niemieckie. Antypolski terror wprowadzony na terenie włączonej w skład III Rzeszy Wielkopolski spowodował także bezpowrotną utratę większości powstańczych pamiątek znajdujących się w domach i kolekcjach prywatnych.

Odtwarzane po wydarzeniach 1956 r. muzeum znalazło się w strukturze organizacyjnej Muzeum Narodowego w Poznaniu i stało się jednym z jego oddziałów. Nie posiadając jeszcze własnej siedziby, bo do przedwojennego budynku nie wróciło, zorganizowało w grudniu 1958 r. swą pierwszą wystawę w gmachu głównym Muzeum Narodowego w Poznaniu. Upamiętniło w ten sposób czterdziestą rocznicę wybuchu Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, prezentując pierwsze nabytki i depozyty. Ekspozycję stałą, w nowo pozyskanym budynku pośrodku Starego Rynku w Poznaniu, otwarto 22 lutego 1963 r. Utworzono ją z zachowanych w Muzeum Narodowym w Poznaniu militariów i obiektów wypożyczonych z Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Jednym z podstawowych zadań podjętych przez pracowników muzeum było gromadzenie, opracowywanie i eksponowanie kolekcji upamiętniającej udział Wielkopolan w powstaniach narodowych, przede wszystkim z okresu 1918-1919. W oparciu o coraz to nowe dary i przekazy prezentowano je na wystawach organizowanych co dziesięć lat w gmachu głównym muzeum lub na terenie jego oddziałów: w Muzeum Rzemiosł Artystycznych, Muzeum Historii Miasta Poznania i w Wielkopolskim Muzeum Wojskowym.

Na wszystkich wystawach prezentowano rosnący ciągle zbiór wyróżnień nadawanych za udział w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919 i służbę w Wojskach Wielkopolskich[1]. Ujmowano je w wydawnictwach towarzyszących wystawom. Niewątpliwie bardzo ważnym wydarzeniem było wydanie katalogu z okazji wystawy zorganizowanej przez Muzeum Narodowe w Poznaniu w 1978 r., w sześćdziesiątą rocznicę wybuchu powstania[2]. Znalazły się w nim źródła i materiały pochodzące głównie ze zbiorów Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego, ale także innych oddziałów Muzeum Narodowego w Poznaniu, Muzeum Historii Ruchu Robotniczego im. Marcina Kasprzaka (obecnie Wielkopolskie Muzeum Niepodległości), Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Poznaniu, a także poznańskich bibliotek i muzeów z terenu Wielkopolski. Kolejny katalog wydany został przez Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 w 2003 r.[3] Potwierdził, że podstawowy zbiór źródeł i materiałów, a także różnego rodzaju pamiątek powstańczych znajduje się w zbiorach Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego.

* * *

Wyróżnienia nadawane za Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 były tematem wielu opracowań. Ich autorami byli głównie pracownicy Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego[4]. Przypomnienie tych wyróżnień było głównym motywem zorganizowania wystawy „Wielkopolskie znaki zwycięstwa” dla uczczenia setnej rocznicy wybuchu Powstania Wielkopolskiego 1918-1919[5].

W okresie międzywojennym były to głównie odznaki upamiętniające służbę wojskową i działalność kombatancką, towarzyszące im dokumenty, w tym te, które potwierdzały prawo do ich noszenia: legitymacje, patenty i dyplomy. W związku z tym dzielone są przede wszystkim na odznaki pamiątkowe instytucji i formacji wojskowych, a także na odznaki członkowskie organizacji kombatanckich.

Odznaki pamiątkowe Wojsk Wielkopolskich[6]

Najbardziej znaną odznaką, i najliczniej nadawaną, była Odznaka Pamiątkowa Wojsk Wielkopolskich. Potwierdzeniem nadania była legitymacja i ozdobny patent, na którym opisano jej niezwykłą symbolikę:

„Dla upamiętnienia zbrojnego odruchu narodowego celem zrzucenia znienawidzonego jarzma pruskiego, i połączenia się z Macierzą, oraz okresu organizacji i działalności formacji Wojsk Wielkopolskich, zatwierdzono w dniu 14. marca 1920 roku rozporządzeniem M. S. Wojsk. z dnia 14.5.20 – 4135 W.M. ODZNAKĘ PAMIĄTKOWĄ WOJSK WIELKOPOLSKICH przedstawiającą symbolicznie tradycyjną walkę polskości z krzyżacką butą, barbarzyństwem i przewrotnością w postaci krzyża ośmiokończastego, używanego przez krzyżaków a przekreślonego Bolesławowym Szczerbcem na wpół dobytym z pochwy na znak ustawicznej czujności i gorliwości do walki w obronie Niepodległej Ojczyzny. Zawieszone na ramieniu krzyża zerwane kajdany oznaczają skruszone pęta niewoli. Na znak samodzielności formacji Wojsk Wielkopolskich w okresie 27 grudnia 1918 r. do 21 sierpnia 1919 r. jest pochwa miecza przepasana wstęgą o barwach narodowych i ozdobiona monogramem z liter W.W. (Wojska Wielkopolskie). Jako […] przyznano pod nr. […] prawo noszenia Odznaki Pamiątkowej Wojsk Wielkopolskich […] ur. […] . Poznań, dnia […] 1921 r.”

Kolejną odznaką nadawaną powszechnie byłym żołnierzom Wojsk Wielkopolskich była Odznaka Pamiątkowa 14 Dywizji Piechoty (1 Dywizji Strzelców Wielkopolskich). Nadawano ją za „[…] dzielność i wierną służbę Ojczyźnie ku pamięci przebytych bojów w szeregach dywizji […]”[7]. Zatwierdzona przez Ministra Spraw Wojskowych w styczniu 1923 r. odznaka otrzymała kształt krótkiego miecza obosiecznego z białego metalu, złota rękojeść pokryta była błękitną i czarną emalią (w barwach wstążki Orderu Wojennego Virtuti Militari), a na środku miecza umieszczono miniaturę ww. orderu. Całość oplata złota gałązka lauru. I w tym wypadku osobom wyróżnionym wystawiano legitymacje i ozdobne dyplomy.

Do innych odznak pamiątkowych, o znacznie mniejszym zasięgu, należy zaliczyć Odznakę pamiątkową „Grupy Leszno” wprowadzoną w 1929 r., w związku z dziesiątą rocznicą utworzenia grupy oddziałów działających na froncie południowo-zachodnim powstania. Nadawała ją komisja w skład której weszli jej byli dowódcy, z ppłk. rez. dr. Bernardem Śliwińskim na czele. Odznaczonym wydawano legitymacje. I ta odznaka miała kształt pionowego miecza o rękojeści w kształcie ukoronowanej głowy orła. Dzieje formacji przypominały napisy umieszczone na odznace: nazwa formacji, dewiza „MOCĄ BÓG – CELEM OJCZYZNA”, data rozpoczęcia formowania „1919”, data jubileuszu „1929” i nazwy siedmiu miejscowości.

W 1936 r. ustanowiono Odznakę pamiątkową Żołnierzy b. I Batalionu Pogranicznego Poznańskiego w Szczypiornie dla koła byłych żołnierzy batalionu w Ostrowie Wielkopolskim, wchodzącego w skład Związku Weteranów Powstań Narodowych RP z 1914-1919 r. W myśl przyjętego statutu, powołany w tym celu komitet przyznawał odznakę, legitymację i dyplom za „[…] służbę ochotniczą w batalionie jako formacji przygotowawczej Powstania Wielkopolskiego 1918-19 r.” w okresie od 14 listopada do 31 grudnia 1918 r. Otrzymała kształt krzyża kawalerskiego z mieczem i pochodnią pomiędzy ramionami. Na tarczce środkowej, wokół orła, umieszczono napis „1 BATALION POGRANICZNY POZNAŃSKI W SZCZYPIORNIE”, a na ramionach datę: „10” „XI” „19” „18”[8].