Wyróżnienia związane z Powstaniem Wielkopolskim 1918-1919 i Wojskami Wielkopolskimi, wprowadzone w okresie II Rzeczypospolitej Polskiej
Jarosław Łuczak, Wielkopolskie Muzeum Wojskowe
Wybierz Strony
- Wielkopolskie Muzeum Wojskowe (...)
- Odznaki pamiątkowe byłych władz powstańczych (...)
- Związek Towarzystw Powstańców i Wojaków (...)
Związek Towarzystw Powstańców i Wojaków DOK VIII, działający na terenie Województwa Pomorskiego wprowadził własne odznaki. Wśród nich były Odznaki Pamiątkowe „Krzyż za zasługę”, złote, srebrne i brązowe. Otrzymały kształt krzyża kawalerskiego z dwoma skrzyżowanymi mieczami pomiędzy ramionami, z nałożoną czerwono emaliowaną tarczką z pomorskim Gryfem pośrodku. Wyróżnionym wystawiano indywidualnie wykonywane dyplomy.
W latach 1928-1931 część weteranów Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 przystąpiła do ogólnokrajowej organizacji kombatanckiej o nazwie Związek b. Uczestników Powstań Narodowych Rzeczypospolitej Polskiej, który miał własną odznakę o nazwie „Odznaka powstańcza”. Nadawał ją, wystawiając odznaczonemu dyplom potwierdzający nadanie, Zarząd Główny w Warszawie lub Zarząd Ziem Zachodnich Związku b. Uczestników Powstań Narodowych Rzeczypospolitej Polskiej w Poznaniu. Wykonywana w kształcie złotego krzyża kawalerskiego z pękami promieni pomiędzy ramionami, pokrytego czerwoną emalią, z orłem białym (w wersji emaliowanej) lub orłem srebrnym na tarczce środkowej.
W 1931 r. wielkopolska część organizacji utworzyła nową ogólnokrajową organizację kombatancką o nazwie Związek Weteranów Powstań Narodowych R.P. 1914-1919. Odznakę zmieniono wówczas przez dodanie litery „W” na dolnym ramieniu krzyża i dat: „1914” i „1919” na ramionach bocznych. Odznaczonym wystawiano dyplomy z nazwą „Odznaka związkowa”.
Odznaki o nazwie „Krzyż Waleczności” nadawał działający w Poznaniu Związek b. Ochotników Wojsk Wielkopolskich. Pośrodku biało emaliowanego krzyża kawalerskiego, na ramionach którego była dewiza „BÓG” „i OJCZYZNA” i daty: „1918” i „1919”, na czerwonej okrągłej tarczy widniał orzeł biały bez korony na głowie, a na odwrocie napis „ZA WALECZNOŚĆ”. Wstążka była prawdopodobnie barwy czerwonej.
Własne odznaki pod nazwą „Krzyż Honorowy Uczestników Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 r.” przyznawał też Związek Uczestników Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 r. w Katowicach. Otrzymał kształt krzyża o wydłużonym ramieniu dolnym, pokrytego białą emalią i obrzeżem z czerwonej emalii. W jego górnej części umieszczono napis „ZA” „ZASŁUGĘ”, w części dolnej kontur orła bez korony. W zwieńczeniu krzyża zamkniętą koronę królewską, a pomiędzy ramionami krzyża pęki promieni oraz łączące je fragmenty wieńca z liści i owoców wawrzynu. Na stronie odwrotnej, gładkiej, na wyróżnionym wypukłością krzyżu umieszczono napis „WIELKOPOLSKA” i daty: „1918” i „1919”. Odznakę zawieszono na białej wstążce z pięcioma błękitnymi prążkami.
W okresie powojennym weteranów powstania skupił odtworzony w 1946 r. Związek Powstańców Wielkopolskich z 1918-1919 r. W 1949 r. włączony został do Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Nie wprowadził własnej odznaki, a w swej działalności nawiązywał do Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego, ustanowionego dekretem Krajowej Rady Narodowej z 1946 r.[12] Odznaczenie o tej samej nazwie, ale w zmienionym kształcie, wprowadzono dekretem Rady Państwa PRL dopiero w 1957 r.
Niniejsze opracowanie nie obejmuje wszystkich wyróżnień przyznawanych byłym uczestnikom Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 i żołnierzom Wojsk Wielkopolskich. Ze względu na przyjętą objętość nie ujęto w nim odznak pamiątkowych nadawanych członkom zwyczajnym i honorowym przez poszczególne koła, np. z okazji ich jubileuszy. Tym bardziej nie obejmuje różnych wersji i odmian itd. Celowe jest więc wydanie pełnego katalogu wyróżnień znajdujących się w zbiorach Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego.
[1] Wydarzenia w Poznaniu i Wielkopolsce z lat 1918-1919, określane dzisiaj ogólnie jako Powstanie Wielkopolskie 1918-1919, dzielą się wyraźnie na okres powstańczy, obejmujący działania poszczególnych osób i oddziałów o charakterze ochotniczym oraz okres wojsk regularnych, formowanych na zasadzie obowiązkowego poboru, nazywanych Wojskami Wielkopolskimi. Miało to ogromne znaczenie dla organizacji kombatanckich, skupiających wyłącznie „uczestników powstania” lub „powstańców i wojaków”.
[2] Źródła i materiały do dziejów Powstania Wielkopolskiego i Wojsk Wielkopolskich 1918-1919. Katalog, pod red. T. Jeziorowskiego, Poznań 1978.
[3] Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Katalog źródeł i materiałów, pod red. S. Sierpowskiego, Poznań 2003
[4] Przegląd tych opracowań znajduje się w artykule J. Łuczaka, Wielkopolskie Muzeum Wojskowe. Jego dzieje i udział w upamiętnianiu powstania wielkopolskiego 1918-1919 i Wojsk Wielkopolskich, [w:] 1918. Od rewolucji do powstania, pod red. P. Matusika, „Kronika Miasta Poznania” 2018/3, s. 309-328.
[5] J. Łuczak, Wielkopolskie znaki zwycięstwa. W stulecie Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, Poznań 2018.
[6] Nazwa Wojska Wielkopolskie ujednolica stosowane wcześniej określenia: Siły zbrojne b. zaboru pruskiego, Wojsko Polskie b. zaboru pruskiego itd. Ponieważ artykuł odnosi się do wyróżnień nadawanych za udział w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919 nie uwzględniono w nim odznak przyznawanych absolwentom i instruktorom szkół wojskowych: Wielkopolskiej Szkoły Podchorążych Piechoty, Wielkopolskiej Szkoły Podoficerów Piechoty i Szkole Podchorążych Artylerii.
[7] Na drugiej wersji dyplomu uzasadnienie nadania brzmiało „[…] za dzielność i wierną służbę Ojczyźnie ku pamięci przebytych bojów w szeregach 14. Dywizji piechoty Wlkp. (1. dyw. strzelc. Wielkp.) oznakę pamiątkową dywizji nadaję.”
[8] Na miniaturze napis uproszczono „1 BATL.POGRANICZNY.SZCZYPIORNO”.
[9] Podaną nazwę odznaki przyjęto w dotychczasowych opracowaniach pomimo tego, że w dekrecie NRL jest zapis „znak pamiątkowy dla matek po poległych w walkach o kresy Polskie”, a w rozkazie Dowództwa Głównego ogłaszającego ów dekret „znak pamiątkowy dla matek po poległych w walkach o kresy polskie”. W statucie odznaki jest nazwa „Znak pamiątkowy” a na patencie wręczanym wraz z odznaką „KRZYŻ PAMIĄTKOWY”. Pokazuje to bardzo częste niekonsekwencje w określaniu i stosowaniu nazw danej odznaki.
[10] Orzeł pośrodku odznaki znajdującej się w zbiorach Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego pozbawiony został korony na głowie orła. Można domyślać się, że znajdująca się pod nim emalia czerwona została przy tym uszkodzona i wymieniona. Potwierdza to proceder usuwania w okresie powojennym koron nie tylko z głów orłów wojskowych, ale także na różnego rodzaju odznakach.
[11] Nazwa odznaki rozwinięta; na legitymacji napis skrócony „ODZNAKA PAMIĄTKOWA ZA WALECZNOŚĆ B. NACZ. K-DY STR. LUD. B. Zab. PR.”.
[12] Pomimo tego, że odznaczenie nie zostało wprowadzone, wizerunek Wielkopolskiego Krzyża Powstańczego umieszczano m.in. na płatach przepisowych chorągwi kół związkowych.
