Wybierz Strony

• Wielkopolskie Muzeum Wojskowe (...)
• Odznaki pamiątkowe byłych władz powstańczych (...)
• Związek Towarzystw Powstańców i Wojaków (...)

Odznaki pamiątkowe byłych władz powstańczych

Z pierwszą inicjatywą wyróżnienia osób zasłużonych dla Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 wystąpił gen. Józef Dowbor-Muśnicki, głównodowodzący siłami zbrojnymi w byłym zaborze pruskim. Na jego wniosek Komisariat Naczelnej Rady Ludowej wprowadził dekretem z dn. 22 kwietnia 1919 r. odznakę o nazwie Znak pamiątkowy „Wielkopolska matkom poległych”[9]. Miała ona kształt krzyża kawalerskiego z kulkami na ramionach, połączonych gałązkami wawrzynu, z napisami: „WIELKO” „POLSKA” „MATKOM” „POLE-” „GŁYCH”, z orłem na tarczce środkowej[10]. Ozdobne patenty zawierały napis „Na podstawie DEKRETU KOMISARJATU NACZELNEJ RADY LUDOWEJ w POZNANIU z dnia 22 kwietnia 1919 r. Nadaję niniejszem Pani […] jako Matce […] poległego w walkach za wolność Ojczyzny […] KRZYŻ PAMIĄTKOWY. Poznań, dnia […] 1919. Głównodowodzący Wojsk Polskich b. zab. pr. […] gen. piechoty” i podpis inicjatora wyróżnienia.

Z inicjatywą nagrodzenia „[…] wszystkich tych Poznańczyków, którzy w końcu grudnia z. r. i styczniu b. r. odznaczyli się, bądź też z bronią w ręku, bądź też czynami poświęcenia dla dobra miasta Poznania […]” wystąpili także w listopadzie 1919 r. byli członkowie Rady Ludowej Miasta Poznania. Planowano, że pierwsze dekoracje odbędą się już w pierwszą rocznicę wybuchu powstania.

W związku z powyższym wprowadzono dwa rodzaje odznak. Pierwszą grupę stanowiły odznaki o nazwie Pamiątkowy Krzyż „Za waleczność” Rady Ludowej Miasta Poznania, drugą – odznaki o nazwie Pamiątkowy Krzyż „Zasłudze obywatelskiej” Rady Ludowej Miasta Poznania.

Odznaki w formie krzyża wpisanego w koło, z literami: „R.” „L.” „M.” „P.” na ramionach i datą: „27.” „12.” „19” „18.” pomiędzy jego ramionami, różniły się więc napisami umieszczonymi nad orłem na tarczce środkowej „ZA WALECZOŚĆ” lub „ZASŁUDZE OBYW.” Odznaczonym wydawano legitymacje (nie datowane) i patenty z datą „POZNAŃ, dnia 27. grudnia 1919 r.” i napisem:

„Piąty rok strasznej wojny europejskiej zgotował Niemcom i ich sprzymierzeńcom klęskę i upadek. Francja z Entantą tryumfują. Sprawiedliwość dziejowa wskrzesiła Polskę, Ojczyznę naszą. Gdy trony cesarzy chwiać się poczęły a korony spadać z głów tyranów i samolubów, lud polski chwycił za broń i wypędził odwiecznych wrogów z nad Wisły i Warty. W wiekopomnym tym dziele pomógł Ojczyźnie do zerwania więzów […] Rada Ludowa Miasta Poznania chcąc na mocy uchwały swej z 3-go listopada 1919 r. spłacić dług wdzięczności i dać wyraz uznania, wynagradza patrjotyczny czyn PAMIĄTKOWYM KRZYŻEM: „ZA WALECZNOŚĆ” [lub „ZASŁUDZE OBYWATELSKIEJ”] Poznań, dnia 27. grudnia 1919 r. RADA LUDOWA MIASTA POZNANIA”.

Pomysł nagradzania uczestników powstania przejęli także członkowie b. Naczelnej Komendy Straży Ludowej z jej komendantem płk. O. K. Julianem B. Lange na czele. Wprowadzili własne odznaki, wzorowane na odznakach RLMP, z zamianą liter na ramionach krzyża na „N” „K” „S” „L”. Odznaczonym wystawiano legitymacje z nazwą „Odznaka Pamiątkowa za waleczność w powstaniu Wielkopolski 1918-19”. Na patentach, poza powtórzoną pierwszą częścią tekstu, wprowadzono nowy zapis „Naczelna Komenda Straży Ludowej chcąc na mocy uchwały Ministerstwa Spr. Wojsk. 1919 r. spłacić dług wdzięczności i dać wyraz uznania, wynagradza patrjotyczny czyn ODZNAKĄ PAMIĄTKOWĄ „ZA WALECZNOŚĆ” Poznań, dnia 27. Grudnia 1919 r. B. NACZELNA KOMENDA STRAŻY LUDOWEJ B. ZAB. PR.”. Nie wprowadzono odmiany nadawanej za zasługi.

W listopadzie 1922 r. odznace nadano charakter odznaczenia przez dolutowanie wieńca do końców ramion krzyża i zawieszenie odznaki na zielonej wstążce, a w październiku 1924 r. wprowadzono trzecią wersję odznaki pod nazwą „Odznaka Pamiątkowa „Za waleczność” b. Naczelnej Komendy Straży Ludowej b. zaboru pruskiego”[11], zmieniając też jej wygląd przez powrót do pierwotnej formy, z użyciem innego materiału.

Odznaki pamiątkowe i członkowskie związków kombatanckich

Do pierwotnej formy odznak RLMP i NKSL nawiązały także Towarzystwa Uczestników Powstania Wielkopolskiego 1918/19 r., wprowadzając pierwotnie odznakę w kształcie krzyża wpisanego w koło z literami: „U” „P” „P” (Uczestnikom Powstania Poznańskiego ?) na ramionach, i „WIELKOPOLSKA” nad orłem znajdującym się pośrodku odznaki. Później wykonywano je ze zmienionymi napisami: „Z” „T” „U” „P” (Związek Towarzystw Uczestników Powstania Wielkopolskiego 1918/19 r.)… i „WLKP 1918-19” ponad orłem. Na legitymacjach podano nazwę odznaki „Pamiątkowy Krzyż Z. T. U. P. Wlkp. 1918/19 r.”. Na patentach umieszczono jednak inny napis: „Piąty rok strasznej wojny europejskiej zgotował Niemcom i ich sprzymierzeńcom klęskę i upadek. Francja z Entantą tryumfują. Sprawiedliwość dziejowa wskrzesiła Polskę, Ojczyznę naszą. Gdy trony cesarzy chwiać się poczęły a korony spadać z głów tyranów i samolubów, lud Wielkopolski chwycił za broń i wypędził odwiecznych wrogów z nad Warty. W wiekopomnem tem dziele brał czynny udział […] „Związek Towarzystw Uczestników Powstania jako spadkobierca Rady Ludowej Miasta Poznania chcąc spłacić dług wdzięczności i dać wyraz uznania, wynagradza patrjotyczny czyn KRZYŻEM PAMIĄTKOWYM Poznań, w marcu 1920 r. ZWIĄZEK TOWARZYSTW UCZESTNIKÓW POWSTANIA w WIELKOPOLSCE 1918-19 r.”.

Własny wzór odznak pamiątkowych wprowadził Generalny Związek Towarzystw Powstańców i Wojaków Ziem Zachodnich Rzeczypospolitej Polskiej. I to w trzech kategoriach: „powstańca broni”, „powstańca zasługi” i „wojaka”. W pierwszej kategorii odznaka przedstawiała orła nałożonego na krzyż kawalerski zawieszony na czerwonej wstążce, z nałożonymi symbolami powstańczymi i literami: „T.” „P.” i „W” (Towarzystwo Powstańców i Wojaków) i literą „P” na dolnej tarczce oznaczającej „powstańca broni”. Odznaki „powstańców zasługi” miały kształt orła, na którym umieszczono litery: „T.” „P.” i „W.”, usuwając jednocześnie symbole militarne: czapkę-rogatywkę, karabin i szablę oraz „Z” na dolnej tarcze. Na odznace „wojaka” na orła nałożono lufę i kule armatnie oraz skrzyżowane: karabin i lancę, a na dolnej tarczce literę „W”. Obie wersje miały zapięcie na szpilkę. Osobom odznaczonym wystawiano różnego rodzaju legitymacje.

Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych dwa podstawowe związki wprowadziły własne odznaki. Związek Towarzystw Powstańców i Wojaków DOK VII działający na terenie Województwa Poznańskiego wprowadził nowe wzory odznak, zachowując ich podział według dotychczasowych kategorii. Na odznakę „powstańca broni” nałożono orła państwowego, wprowadzonego w 1927 r., z literami: „Z” „P” „W”. Na tarczce, na półwieńcu z gałązek wawrzynu, umieszczono literę „B”.