Kulisy Powstania Wielkopolskiego

Praca organiczna drogą do Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 i niepodległości Polski

Witold Molik

Wybierz Strony

Prace organiczne były – jak pisał Tadeusz Łepkowski – „[…] właściwie lokalne, dostosowane do konkretnych, innych w każdym z zaborów, warunków i możliwości”. Różne były też ramy chronologiczne, w których następował ich rozwój. Ramy te określić można tylko w przybliżeniu. Stefan Kieniewicz przyjął za cezurę początkową dla całości ziem polskich rok 1840, ale Witold Jakóbczyk w odniesieniu do Wielkopolski cezurę tę przesunął już na rok 1828, w którym grupa światłych ziemian podjęła próbę utworzenia w Poznaniu Towarzystwa Przyjaciół Rolnictwa, Przemysłu i Oświaty. Władze pruskie nie zatwierdziły tego towarzystwa, ale jego statut zawierał pierwszy rozbudowany program konkretnych działań, mających przyspieszyć przeobrażenia społeczno-gospodarcze i – co za tym idzie – wzmocnić siły społeczeństwa polskiego. Schyłek nurtu prac organicznych Witold Jakóbczyk, Stefan Kieniewicz i inni dawniejsi badacze datowali zgodnie na koniec XIX stulecia, przyjmując umownie za cezurę końcową rok 1890. Dla „klas posiadających” – jak pisał Stefan Kieniewicz – otwarły się wówczas możliwości szerokiej działalności opartej na masowych partiach politycznych. Co prawda, z prac tych nie zrezygnowano, ugrupowania polityczne patronowały nadal różnym organizacjom gospodarczym, oświatowym itd., ale zeszły one teraz „do rzędu przybudówek głównego frontu akcji politycznej”. Po 1890 roku praca organiczna utraciła niewątpliwie rangę i charakter samodzielnego programu politycznego. Inaczej jednak przedstawia się ta sprawa z punktu widzenia funkcji robót organicznych w procesie modernizacji społeczeństwa polskiego w zaborze pruskim. Przełom XIX i XX wieku przyniósł tutaj dynamiczny rozwój różnych organizacji powstałych w poprzednich dziesięcioleciach z inicjatywy organiczników (kółek rolniczych, towarzystw przemysłowych, spółek kredytowo-oszczędnościowych itd.), których działalność przyczyniła się znacznie do wzrostu siły ekonomicznej i rozwoju świadomości narodowej polskiej ludności. W pełni dojrzałe stały się wówczas „owoce” robót organicznych, a społeczeństwo polskie mogło odnosić sukcesy w zmaganiach z wielokrotnie silniejszym przeciwnikiem: państwem pruskim i uczestniczącą w tej walce częścią ludności niemieckiej.

Dziedziną szczególnie ważną pracy organicznej zdaniem Stefana Kieniewicza było „rozkrzewianie świadomości narodowej w masach i pomnażanie liczby patriotów”. Konstatacja ta w pełni odnosi się do zaboru pruskiego, gdzie działania rozwijające świadomość narodową wśród mas drobnomieszczaństwa, ludności wiejskiej i robotników zajmowały ważne miejsce w „robotach organicznych”. Twórcy myśli organicznikowskiej uważali, że rdzeniem patriotycznych przedsięwzięć powinny stać się stowarzyszenia. Miały być one i były miejscem patriotycznej edukacji. Toteż w ramach prawnych możliwości istniejących w państwie pruskim rozbudowywano stopniowo struktury organizacyjne polskiego ruchu narodowego. W Poznańskiem kierunki działalności obozu pracy organicznej wyznaczyły początkowo ziemiańskie towarzystwa rolnicze, nazywane dla kamuflażu przed władzami pruskimi – kasynami; nie wytrzymały one próby czasu i okazały się efemerydami. Założone w 1835 roku Kasyno Gostyńskie było jednak przez następnych 6 lat macierzą przedsięwzięć organicznikowskich.

W 1841 roku utworzono jednak w Poznaniu dwa filary pracy organicznej: hotel Bazar i Towarzystwo Pomocy Naukowej. Usytuowany w centrum Poznania Bazar był swoistą instytucją, nie tylko hotelem z polskimi placówkami handlowymi i warsztatami rzemieślniczymi (w lokalach parterowych), akcentującymi swymi szyldami obecność w sercu miasta polskiego kupiectwa i rzemiosła, ale przede wszystkim centrum polskiego ruchu narodowego (siedzibą polskich towarzystw, miejscem zjazdów, wieców i spotkań jego liderów) oraz ośrodkiem polskiego życia kulturalnego i towarzyskiego. Można powiedzieć, że był wielofunkcyjnym polskim „domem narodowym”. Na tej „wielofunkcyjności polegał jego fenomen, gdyż żaden inny podobny obiekt w Europie Środkowej nie pełnił tylu ról jednocześnie”. Natomiast podstawowym zadaniem Towarzystwa Pomocy Naukowej było zbieranie funduszy oraz udzielanie pomocy finansowej kształcącej się młodzieży z niezamożnych warstw społecznych. Z przyznawanych przez nie stypendiów, jednorazowych wsparć finansowych i pożyczek korzystały setki uczniów oraz studentów, którzy po zdobyciu wykształcenia zawodowego zwiększali stan liczebny inteligencji i rosnącego w siłę drobnomieszczaństwa. Znaczenie TPN polegało jednak nie tylko na przyznawaniu stypendiów ubogim uczniom i studentom, lecz także na prowadzeniu działalności patriotyczno-wychowawczej. Stypendyści byli zobowiązani wykazywać się postępami w nauce i przesyłać do sekretariatu Towarzystwa prace pisemne na różne tematy. Wielu z nich miało poczucie wdzięczności za otrzymaną pomoc, a po ukończeniu nauki i zawodowym usamodzielnieniu się starało się spłacić dług zaciągnięty wobec społeczeństwa oraz, co za tym idzie, stawało do pracy polityczno-społecznej, łącząc często wysoki poziom zawodowy z żyłką społeczną. Spośród nich wywodzili się najaktywniejsi działacze polskiego ruchu narodowego. TPN było najdłużej działającym polskim towarzystwem. Mimo kryzysów, nieuniknionych w długim okresie istnienia, przetrwało ono od rozpoczęcia działalności w 1841 roku do końca epoki zaborów i służyło społeczeństwu polskiemu jeszcze w czasach II Rzeczypospolitej. Długie trwanie i uchronienie się TPN przed zlikwidowaniem przez władze pruskie miało istotne znaczenie dla założonych później różnych polskich towarzystw. Czerpały one z jego doświadczeń i się na nim wzorowały.

Możliwości szerokiej realizacji idei stowarzyszeń otwarły się przed poznańskimi organicznikami w dobie Wiosny Ludów. Już 25 czerwca 1848 roku z inicjatywy Augusta Cieszkowskiego grupa polskich posłów założyła w Berlinie stowarzyszenie pod nazwą Liga Polska. Posługując się legalnymi środkami, miała ona działać „dla dźwignięcia narodowości polskiej”. Jej twórcy zamierzali zrealizować szeroki program edukacji obywatelskiej mas, aby przeciwdziałać pruskiej propagandzie dotyczącej rzekomych dobrodziejstw króla wobec ludu i emigracyjnej propagandzie rewolucyjnej. Szybko powołano organizatorów lig powiatowych, które miały następnie tworzyć najniższe ogniwa – ligi parafialne. Prace organizacyjne nad tą nową formą polskiej aktywności posuwały się szybko naprzód; w końcu 1848 roku działało w Poznańskiem i Prusach Zachodnich już około 246 lig tzw. obwodowych i miejscowych. Według sprawozdania z 1849 roku, Liga Polska zrzeszała 37 271 członków (nie były to jednak pełne dane, gdyż nie wszystkie ligi lokalne przesłały sprawozdania do centrali), a więc była jedną z pierwszych organizacji masowych w Europie. Pełne przedstawienie jej działalności zajęłoby wiele miejsca i wykroczyło poza ramy artykułu, lecz kilka zdań należy jednak poświęcić pracy patriotyczno-wychowawczej. Nie stała się ona tak szeroka, jak oczekiwali czołowi działacze z Augustem Cieszkowskim na czele, gdyż szybko zobojętniało wobec niej wielu ziemian. Niektóre ligi obwodowe mogły się jednak poszczycić dużymi osiągnięciami. Wyznaczeni przez nie stali prelegenci zbierali co tydzień okoliczny „lud” (przeważnie w sobotnie popołudnia lub w niedziele po nabożeństwie) na czytanie gazet, dyskusje o aktualnych wydarzeniach politycznych i wychowaniu obywatelskim. Zachęcali na nich mieszczan i chłopów do ponoszenia ofiar na cele narodowe. Jak wynika ze sprawozdań zamieszczonych w „Gazecie Polskiej” na zebrania te schodziły się tłumy ludu z całej okolicy. Można więc stwierdzić, że przynajmniej w niektórych powiatach działalność Ligi znacznie przyczyniła się do rozwoju świadomości narodowej polskich mas. Niestety, już 11 marca 1850 roku sejm pruski uchwalił ustawę zakazującą istnienia stowarzyszeń politycznych mających centralne kierownictwa i rozbudowane struktury organizacyjne w terenie, która położyła kres istnieniu tej masowej organizacji.

Wybierz Strony

Powiązane informacje