Wybierz Strony

• Wśród badaczy XIX wieku od dawna toczy się spór (...)
• Prace organiczne były (...)
• Ustawa z 11 marca 1850 roku spowodowała (...)
• Z upływem lat coraz bardziej w polskie życie narodowe (...)

Ustawa z 11 marca 1850 roku spowodowała nie tylko upadek Ligi Polskiej, ale również innych polskich organizacji. Trudny okres reakcyjnych rządów premiera Otto von Manteuffla (1850-1858) przetrwała tylko część z nich (ziemiańskie towarzystwa rolnicze, Towarzystwo Pomocy Naukowej). Gdy w końcu lat pięćdziesiątych władze pruskie w ramach liberalizacji życia politycznego złagodziły ucisk administracyjny, w Wielkim Księstwie Poznańskim zaczęły stopniowo powstawać nowe i rozwijać już polskie organizacje. W pierwszej kolejności wymienić należy utworzone w 1861 roku Centralne Towarzystwo Gospodarcze, skupiające powiatowe ziemiańskie towarzystwa rolnicze. Skupiało się ono na sprawach gospodarczych i związanych z interesami warstwy ziemiańskiej. Wolno, zwłaszcza poza dużymi miastami, rozwijały się organizacje mieszczańskie. Wprawdzie już w 1849 roku powstało w Poznaniu Towarzystwo Przemysłowe, ale szybszy rozwój tych organizacji spowodowała dopiero fala ucisku narodowego w latach siedemdziesiątych. Skupiały głównie kupców, rzemieślników i czeladników, ale należeli też do nich księża, lekarze, adwokaci, pełniąc nierzadko funkcje kierownicze. Zajmowały się one „podnoszeniem moralności, oświaty i dobrobytu” wśród drobnomieszczaństwa, organizowaniem kursów fachowych, odczytów, wieczorków tanecznych, wycieczek krajoznawczych, zakładaniem samopomocowych kas pożyczkowych itd. W końcu XIX wieku w tych rozproszonych stowarzyszeniach pojawiła się tendencja do centralizacji ruchu. W lipcu 1895 roku zebrani w Poznaniu delegaci uchwalili założenie Związku Towarzystw Przemysłowych w Rzeszy Niemieckiej, mającego wspierać lokalne towarzystwa w działalności na rzecz „podniesienia rzemiosła, przemysłu i zarobkowości”. Początkowo rozwój Związku był powolny, dynamiki nabrał dopiero w latach poprzedzających wybuch I wojny światowej. Na początku 1914 roku zrzeszał on 163 towarzystwa, które razem liczyły prawie 11 tysięcy członków.

Ważnym i jednym z kluczowych segmentów poznańskiego systemu organizacyjnego były spółki zarobkowe. Za najstarszą z nich uważa się założone w 1850 roku w Śremie Towarzystwo Oszczędności i Pożyczek. Bardziej znane było Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców m. Poznania, utworzone w 1861 roku z inicjatywy m.in. Hipolita Cegielskiego. Z czasem masowo zakładano spółki pod nazwą banków ludowych i towarzystw pożyczkowo-oszczędnościowych, zrzeszające kupców, rzemieślników, chłopów, księży itd. Gromadziły one wkłady oszczędnościowe oraz udzielały członkom taniego kredytu, głównie na zakup surowców i narzędzi. Do ich rozwoju znacznie przyczynili się księża Augustyn Szamarzewski i Piotr Wawrzyniak – kolejni patroni utworzonego w 1871 roku Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Prus Zachodnich. W 1913 roku istniało w zaborze pruskim 221 polskich banków ludowych z 140 tysiącami członków.

Dla chłopów tworzono parafialne kółka rolnicze. Pierwsze z nich założył w 1862 roku Julian Karasiewicz w Piasecznie w Prusach Zachodnich. Stało się ono wzorem dla podobnych inicjatyw, w tym także w Poznańskiem. Patronaty nad towarzystwami przejęli ziemianie i księża, w pewnym stopniu i już w okresie kształtowania się partii politycznych, hamując później polityczne dojrzewanie włościan. W Poznańskiem szybki wzrost liczby kółek był głównie zasługą długoletniego ich patrona (do 1901 roku) Maksymiliana Jackowskiego. Każde z kółek odbywało przeciętnie 6-8 zebrań rocznie, w których uczestniczyło 50-75% członków. Poruszano na nich głównie tematy dotyczące technik uprawy ziemi, racjonalnej hodowli bydła i trzody chlewnej, rachunkowości rolniczej, sadownictwa, pszczelarstwa itd. Omawiano jednak również inne ważne kwestie: wychowywanie dzieci w duchu narodowym i katolickim, wybory do sejmu pruskiego itd. Na początku XX wieku istniała gęsta sieć 395 kółek rolniczych, skupiających około 14 500 członków. Udział w ich działalności uczył kultury organizacyjnej, jak również pewnej formy aktywności publicznej, a także był szkołą elementarną szerszego zaangażowania uwłaszczonych chłopów.

Zachętę do tworzenia katolickich towarzystw robotniczych stanowiła ogłoszona w 1891 roku encyklika papieża Leona XIII Rerum novarum. W Poznańskiem pierwsze stowarzyszenie robotnicze powstało wprawdzie dopiero w 1893 roku (przy parafii farnej w Poznaniu), ale w następnych latach w wyniku dużego zaangażowania duchowieństwa katolicki ruch społeczny rozwijał się tu bardzo szybko. Już w 1900 roku utworzono Związek Katolickich Towarzystw Robotników, skupiający 40 stowarzyszeń, a początek XX stulecia przyniósł dalszy znaczny ich przyrost liczebny. Przed I wojną światową (1913) należało do Związku 276 towarzystw, zrzeszających około 31 tysięcy członków. Katolickie towarzystwa (lub chrześcijańskie związki) robotników zajmowały się głównie zwalczaniem socjalizmu, propagowaniem wśród proletariatu ugodowej postawy wobec pracodawców, umacnianiem ich przekonań religijnych i związków z Kościołem oraz uprawianiem, o czym będzie jeszcze mowa, działalności wychowawczej wśród robotników i ich potomstwa w duchu narodowo-katolickim.

Masowy charakter przybrał też z czasem wzorowany na galicyjskim ruch „Sokołów”. Pierwsze koło gimnastyczne (gniazdo) „Sokoła” założono w 1884 roku w Inowrocławiu. Następne gniazda powstawały powoli w innych miastach Poznańskiego, Prus Zachodnich, z trudem zdobywając lokale i sprzęt do ćwiczeń. Skupiały głównie młodych rzemieślników, drobnych kupców, urzędników prywatnych i robotników. W 1893 roku zrzeszyły się w Związku Sokołów Wielkopolski, który dwa lata później przekształcił się w Związek Sokołów Polskich w państwie niemieckim. Główną rolę odgrywał w nim Wydział Związkowy, który cierpliwie i energicznie budował struktury terenowe i podporządkowywał sobie poszczególne gniazda. Dużego tempa nabrał rozwój Związku po 1904 roku, czego odbiciem był szybki przyrost liczby gniazd (z 90 do 291 z prawie 12 tysiącami członków w 1913 roku).

Podobną dynamiką charakteryzował się rozwój stowarzyszeń śpiewaczych. Zrodziły się one z chórów kościelnych, śpiewaczych kółek domowych, sekcji śpiewaczych towarzystw przemysłowych i innych organizacji. Pierwsze samodzielne stowarzyszenia śpiewacze powstały w końcu lat sześćdziesiątych (w 1867 roku „Cecylia” w Toruniu i w 1869 roku „Harmonia” w Poznaniu). Szybszy rozwój liczebny stowarzyszeń śpiewaczych przyniosły lata osiemdziesiąte. W 1892 roku na zjeździe w Poznaniu czołowi działacze zrealizowali kilkakrotnie przedstawiany projekt i utworzyli Związek Kół Śpiewaczych Polskich na Wielkie Księstwo Poznańskie, do którego przystąpiło 13 chórów. Jednak już w 1913 roku funkcjonowały w Poznańskiem 123 chóry, które podejmowały często także inne formy działalności kulturalno-oświatowej. Członkowie ich rekrutowali się głównie ze środowisk drobnomieszczańskich, w mniejszym stopniu z inteligenckich i chłopskich.

Oddziaływanie oświatowe związków i stowarzyszeń uzupełniały biblioteczki ludowe, zakładane dużym wysiłkiem finansowym i organizacyjnym w całym zaborze pruskim. Pierwsze biblioteczki powstały w Poznańskiem już w latach czterdziestych XIX stulecia, ale ich sieć na szerszą skalę zaczęło rozbudowywać dopiero założone w 1872 roku w Poznaniu Towarzystwo Oświaty Ludowej. Dzięki ofiarnej pracy niewielkiej grupy działaczy osiągnęło ono w ciągu kilku lat znaczne sukcesy, rozesłało kilka tysięcy książek i założyło ponad 100 nowych biblioteczek parafialnych. W 1878 roku Towarzystwo zostało rozwiązane przez władze pruskie. Pozostały jednak liczne biblioteczki i doświadczeni działacze, którzy po dwóch latach (4 października 1880 roku) na zebraniu w poznańskim Bazarze powołali do życia nowe stowarzyszenie pod nazwą: Towarzystwo Czytelni Ludowych. Rozwinęło ono szeroką działalność, zakładając dziesiątki nowych biblioteczek, zaopatrując je w liczne wydawnictwa i pozyskując na bibliotekarzy także rzemieślników, chłopów i robotników. W końcu 1906 roku czynne były w Poznańskiem 693 polskie biblioteczki. Przeważały w nich książki religijno-moralizatorskie, kalendarze, popularne opowieści dla ludu, śpiewniki itd.