Wybierz Strony

• Pod pojęciem tym rozumiemy (...)
• Nieustabilizowana sytuacja w terenie (...)
• Podczas ustalania etatu wojska kierowano się (...)
• Kawaleria Wojsk Wielkopolskich zorganizowana była (...)

Pod pojęciem tym rozumiemy polskie siły zbrojne formowane na obszarze opanowanym przez wojska powstańcze na przełomie lat 1918-1919. Niekiedy określane były innymi nazwami: Wojsko Wielkopolskie, Wojska Wielkopolskie, Siły Zbrojne w byłym Zaborze Pruskim, Siły Zbrojne byłego Zaboru Pruskiego, Siły Zbrojne byłej Dzielnicy Pruskiej, wojska byłego zaboru pruskiego, od sierpnia 1919 r. zaś: Wojska Polskie byłego Zaboru Pruskiego.

Organizacyjnym zalążkiem polskich sił zbrojnych były oddziały Straży Obywatelskiej formowane od 14 listopada 1918 r., 27 listopada przekształconej w Straż Ludową (SL), z Julianem Bolesławem Langem na czele, politycznie podlegającej tymczasowemu Komisariatowi Naczelnej Rady Ludowej. Równolegle od 23 listopada poznańska Rada Robotniczo-Żołnierska przystąpiła do formowania parytetowej w składzie, polsko-niemieckiej Służby Straży i Bezpieczeństwa (SSiB), w której szybko inicjatywę przejęli członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej b. Zaboru Pruskiego i tzw. grupy Mieczysława Palucha. 22 grudnia 1918 r. zatwierdzono dowództwo nowo utworzonego I Poznańskiego Batalionu Garnizonowego SSiB. Polski skład SL był zapewniony, skład kompanii SSiB, formalnie polsko-niemiecki, został szybko zdominowany przez Polaków, w wyniku m.in. manipulowania w czasie naboru z brzmieniem nazwisk żołnierzy. Jednak w Bydgoszczy, Lesznie, Krotoszynie i Ostrowie Wlkp. SSiB zachowała niemiecki charakter. Niezależnie od SL i SSiB w niektórych miastach (m.in. w Środzie, Kórniku, Wielichowie i Wilkowie Polskim) tworzono Oddziały Straży Bezpieczeństwa – całkowicie polskie w składzie.

W Ostrowie Wlkp. już w nocy z 10 na 11 listopada 1918 r. przystąpiono do formowania pułku piechoty polskiej, liczącego ok. 1500 żołnierzy (powstała wówczas tzw. Republika Ostrowska). Działanie to, przedwczesne wobec politycznych planów Komisariatu NRL, zostało przerwane 21 listopada. Oddział został rozwiązany; jego żołnierze częściowo przeszli na teren d. Królestwa Polskiego, a częściowo weszli w skład formowanego w Szczypiornie k. Kalisza Batalionu Pogranicznego. W Kościanie między 14 i 20 grudnia 1918 r. sformowano Kościańską Rezerwę Skautową, liczącą ok. 120 ochotników.

Już w tym czasie, licząc się z formowaniem w przyszłości polskiego wojska w regionie, nawiązano kontakty z rządem warszawskim i Sztabem Generalnym, rozpoczęto starania o wyznaczenie naczelnego dowódcy w Poznaniu. W Kaliszu powołano Komendę Naczelną ziem zaboru pruskiego, wchodzącą w skład IX Okręgu Wojskowego. Główna inicjatywa w kontaktach między Warszawą i Poznaniem pozostawała w rękach Wojciecha Korfantego.

Wybuch powstania 27 grudnia 1918 r. była zaskoczeniem dla obydwu stron konfliktu. Z chwilą gdy stało się oczywiste, że lokalne zamieszki przekształciły się w ruch, który objął niemal cały obszar „niemieckiej” Wielkopolski, zaszła potrzeba szybkiego mianowania naczelnego dowódcy, uporządkowania spontanicznie formowanych oddziałów i opracowania planów dalszego działania. 28 grudnia 1918 r. Komisariat NRL stanowisko Głównodowodzącego powierzył przypadkowo obecnemu w Poznaniu kpt. Stanisławowi Taczakowi, byłemu oficerowi armii niemieckiej, wtedy już pełniącemu służbę w Sztabie Generalnym Wojsk Polskich, który objął funkcję za zgodą przełożonych w Warszawie, świadomy tymczasowości swej misji – do czasu przybycia oficera doświadczonego w pracy operacyjnej, w stopniu zgodnym ze stawianymi zadaniami. Ustalono też zakres podległości S. Taczaka, autonomicznego w swoich działaniach wojskowych, ale politycznie podporządkowanego Komisariatowi NRL. Nowo mianowany dowódca (2 stycznia 1919 r. awansowany na stopień majora) od razu rozpoczął pracę w przeznaczonych na siedzibę Sztabu Głównego dwóch piętrach Hotelu „Royal” przy św. Marcinie, w bezpośrednim sąsiedztwie biur KNRL.

Dynamika działań powstańczych poza Poznaniem była bardzo podobna do rozwoju wydarzeń w stolicy regionu. Podstawę organizacyjną polskich oddziałów stanowiły SL i SSiB. W mniejszych miejscowościach polscy żołnierze zwolnieni z frontu i dezerterzy samorzutnie tworzyli pododdziały, nad którymi dowództwo przejmowali najstarsi stopniem spośród nich albo wybrani przez podkomendnych. Często były to grupy formowane dla wyzwolenia danej miejscowości i najbliższej okolicy, a potem rozwiązywane, rozpraszane – lub łączone z innymi, podobnymi oddziałami. Szybko przyjęto dla nich strukturę organizacyjną wojska niemieckiego, ale z nazwami często znacznie przewyższającymi rzeczywisty etat regularnego wojska i skład liczebny – i dodaniem nazwy regionalnej. Zaczęto formować plutony, kompanie i bataliony powstańcze, złożone z kolegów i sąsiadów, mieszkańców danego terenu. Taki spontaniczny i „rozwichrzony” okres w formowaniu sił zbrojnych Wielkopolski trwał około tygodnia, do końca pierwszej dekady stycznia 1919 r., zwłaszcza że poszczególne miejscowości w różnym okresie przystępowały do powstania, niekiedy w kilka dni po wybuchu walk w Poznaniu.

Przez cały okres istnienia Armii Wielkopolskiej ze względów politycznych, by nie komplikować położenia regionu na konferencji pokojowej w Paryżu, starano się unikać terminologii wojskowej na wyższych szczeblach, sugerującej istnienie regularnych sił zbrojnych niepodległego państwa. Podobnie zorganizowana była i nazwana administracja Wielkopolski w tym czasie. Na szczeblu najwyższym, Dowództwa Głównego (DG), też ta zasada obowiązywała, a w skład DG wchodzili oficerowie wywodzący się z różnych armii; wszyscy trzej kolejni szefowie Sztabu DG przybyli spoza Wielkopolski. Z góry też założono, zgodnie z kierunkiem działania KNRL, że aktualny stan prawno-polityczny regionu jest tymczasowy i Wielkopolska będzie częścią niepodległego państwa polskiego. Nie myślano o autonomii, lecz o tworzeniu takich struktur administracyjnych i wojskowych, które po pomyślnej decyzji konferencji pokojowej ułatwią możliwie najprostsze i sprawne scalenie. Wybuch powstania przed zawarciem traktatu pokojowego wymusił przyspieszenie tych działań; z jednej strony zachowano formalne pozory pełnej niezależności, z drugiej kontynuowano kontakty z rządem warszawskim i Sztabem Generalnym WP. Sytuacja ta znalazła odzwierciedlenie w procesie formowania Armii Wielkopolskiej.

Głównym zadaniem mjr. S. Taczaka było utworzenie Sztabu Dowództwa Głównego, uporządkowanie organizacyjne oddziałów polskich działających na obszarze objętym powstaniem i ustalenie planów operacyjnych. Sztab DG początkowo kierowany był przez kpt. Stanisława Nilskiego-Łapińskiego, a od 3 stycznia 1919 r. – ppłk. Juliana Stachiewicza. Utworzono cztery wydziały: Operacyjny (Ia), Organizacyjny (Ib), Personalny (IIa) oraz Broni i Amunicji (IIb). Centralny system dowodzenia był realizowany poprzez rozkazy dzienne DG, wysyłane w teren przez kurierów.

Równolegle z DG działalność organizacyjną i kierowniczą sprawowała komenda SSiB, która początkowo skutecznie maskowała pracę S. Taczaka, lecz z czasem, po próbach zachowania niezależności, podporządkowała się centralnemu dowództwu.

Dowództwo Główne przyjęło podwójną strukturę organizacyjną formowanego wojska: poziomą obejmującą oddziały z danego obszaru od powiatu po okręg wojskowy i pionową: formowanie wojska w oparciu o etaty szczebla kompanii, batalionu i pułku. W pierwszym drukowanym rozkazie dziennym z 5 stycznia 1919 r., DG podporządkowało sobie oddziały powstańcze na całym obszarze objętym przez powstanie oraz oddziały SSiB. W skład powstańczych sił zbrojnych zaliczono też Straż Ludową, która jednak zachowała własną strukturę organizacyjną. W pierwszym okresie byli to:

• żołnierze oddziałów ochotniczych, głównie już przeszkoleni wojskowo, w wieku 19-40 lat,
• żołnierze Straży Ludowej, złożonej przeważnie z ochotników dotąd nie przeszkolonych i żołnierzy powyżej 30. roku życia,
• żandarmi, głównie ochotnicy, zwłaszcza jednak ci, którzy już służyli w tej formacji.