Wybierz Strony

• Pomnik Powstańców Wielkopolskich odsłonięto w Poznaniu (...)
• To złudne poczucie bezpieczeństwa skutkowało (...)
• Teraz dysponentem tradycji powstania wielkopolskiego stał się (...)
• Przypisy

Przypisy:

1 Niniejszy artykuł jest nieznacznie uzupełnioną wersją tekstu, który ukazał się w „Przeglądzie Historycznym” 2013, z. 4, s. 733–753. Autor dziękuje redakcji „Przeglądu” za zgodę na jego powtórną publikację.

2 F. Nowak, Nasza inicjatywa [w:] Pomnik Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 w Poznaniu, pod red. W. Jakóbczyka, Poznań 1965, s. 6. O pomniku zob. K. Rzepa, Pomnik Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP) 2001, nr 2, s. 153–165.

3 Na znaczenie „mitu fundacyjnego zwycięskiej wojny” dla polskiego systemu komunistycznego zwraca uwagę – za E. Dmitrówem – J. Wawrzyniak, ZBoWiD i pamięć drugiej wojny światowej 1949–1969, Warszawa 2009, s. 27–28.

4 Zob. H. Rechowicz, Powstańcy Śląscy w Polsce Ludowej 1945–1949, Katowice 1970, s. 38–40, 44–46. Szersze tło powojennych organizacji kombatanckich zarysowuje J. Wawrzyniak, dz. cyt., s. 62–74.

5 Związek Powstańców Wielkopolskich powstał w początkach 1938 r., jednocząc w jednej strukturze Towarzystwo Powstańców Wielkopolskich i Związek Weteranów Powstań Narodowych RP.

6 Zob. pisma związane z kwestią rejestracji Związku Powstańców Wielkopolskich w Urzędzie Wojewódzkim z początków IX 1945 r., Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP), Związek Powstańców Wielkopolskich (dalej: ZPW), sygn. 1, k. 1, 3. O sprawach związanych z organizacją Związku zob. K. Lisiecki, Sprawozdanie prezesa Zarządu Głównego na walnym zjeździe delegatów Związku Powstańców Wielkopolskich w dniu 18 maja 1947, APP, ZPW, sygn. 373, k. 35–38.

7 O ukonstytuowaniu się Komitetu zob. A. Mazurek, Sprawozdanie roczne sekretarza gen. Zarządu Głównego Związku Powstańców Wielkopolskich z 1918/19 r., APP, ZPW, sygn. 373, k. 46; o rejestracji zob. J. Przybecki, Słowo wstępne Prezesa Zarządu Głównego [w:] Okólnik nr 14 z 17.01.1948, APP, ZPW, sygn. 371, k. 68.

8 Zob. prośba z 22 IX 1945 r. do Zarządu Miasta Poznania o przekazanie kamiennego krzyża z cmentarza ewangelickiego z przeznaczeniem na pomnik powstańców, APP, ZPW, sygn. 1, k. 6; list do proboszcza parafii Matki Boskiej Bolesnej na Łazarzu z 4 XII 1945 r. z prośbą o odprawienie emitowanej przez radio mszy w intencji poległych powstańców 27 XII, k. 9. O obchodach zob. Uroczystość obchodu Powstania Wielkopolskiego, „Głos Wielkopolski” (dalej: GW) 1945, nr 300, 27 XII.

9 Zob. A. Cwojdziński, Kronika organizacyjna, „Rocznik Dziejów Powstania Wielkopolskiego 1918/19” (dalej: RDPW) 1947, t. I, s. 164–166. Jak w V 1947 r. pisał Antoni Mazurek, sekretarz generalny Zarządu Głównego, 25 III 1946 r. odbyło się zebranie likwidacyjne Komisji Organizacyjnej, która przekazała swe prerogatywy Zarządowi Głównemu, zob. Sprawozdanie roczne sekretarza gen. Zarządu Głównego Związku Powstańców Wielkopolskich z 1918/19 r., APP, ZPW, sygn. 373, k. 47. O powstaniu Związku i Lisieckim zob. także J. Karwat, Powstanie Wielkopolskie 1918/1919 w historiografii i kulturze. Próba analizy i syntezy, Poznań 2012, s. 92; biogram Lisieckiego również autorstwa J. Karwata w: Encyklopedia Powstania Wielkopolskiego, Poznań 2018, s. 178.

10 K. Lisiecki, Apel do powstańców 1918/19 roku, RDPW 1947, t. I, s. 155–158, toż samo w APP, ZPW, sygn. 1, k. 16–17. Pojawiający się argument ochrony powstańców przed utratą pracy został wykorzystany przez samego przewodniczącego ZPW Lisieckiego, gdy w III 1947 r. skutecznie odwoływał się od decyzji o zwolnieniu go z pracy w Wydziale Oświaty, Kultury i Sztuki przy Zarządzie Miejskim, zob. korespondencja w tej sprawie APP, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej (dalej: WRN) w Poznaniu, sygn. 117, k. 138–147.

11 J.B., W rocznicę Powstania Wielkopolskiego, GW 1945, nr 300, 27 XII, s. 1.

12 Z. Grot, W trzydziestą rocznicę zwycięskiego powstania ludu wielkopolskiego, GW 1948, nr 354, Boże Narodzenie, s. 2.

13 J.B., dz. cyt., s. 1.

14 J.B., dz. cyt., s. 1; zob. też Z. Grot, Powstanie bez wodza (W rocznicę Powstania Wielkopolskiego), GW 1946, nr 355, 27 XII, s. 3; K. Lisiecki, Słowo wstępne, RDPW 1947, t. I, s. 5–6.

15 K. Lisiecki, Sprawozdanie prezesa…, dz. cyt., k. 36.

16 Zob. stosowne wezwania Zarządu Głównego ZPW, APP, ZPW, sygn. 371, k. 10, 15, 18.

17 Zarząd Główny ZPW do Kurii Metropolitalnej w Poznaniu, 3 czerwca 1947, APP, ZPW, sygn. 1, k. 22.

18 K. Lisiecki, Sprawozdanie prezesa…, dz. cyt., k. 38.

19 T.S., Święto Wielkopolan w Poznaniu. Wiceminister gen. K. Świerczewski na uroczystościach 28-ej rocznicy Powstania Wielkopolskiego, GW 1946, nr 356, 28 XII, s. 4. Uroczystości zapowiadano już przed świętami, zob. (p), Zbliża się święto Powstańców Wielkopolskich, GW 1946, nr 354, 24–26 XII, s. 6, na tej samej stronie również ogłoszenie: Baczność. Związek Powstańców Wielkopolskich 1918–19 Koło Jeżyce. Z kolei w nr. 355 z 27 XII, s. 3 opublikowano: tekst Z. Grota, Powstanie bez wodza…, dz. cyt., okolicznościowy wiersz F. Fenikowskiego, Grudniowa etiuda oraz artykulik W.M., Roman Wilkanowicz – poeta powstaniec.

20 K. Lisiecki, Sprawozdanie prezesa…, dz. cyt., k. 41.

21 Zarząd Koła Śródmieście i Zamek ZPW do Komitetu Odbudowy Stoł. M. Poznania, Poznań, 8.07.1947, APP, Prezydium WRN w Poznaniu, sygn. 117, k. 170. Ostatecznie pałacu, jako własności Fundacji Kórnickiej, powstańcom nie przekazano, zob. pismo inż. Z. Zielińskiego do Sekretariatu III Wiceprezydenta stoł. M. Poznania z 6 X 1947 r., tamże, k. 185.

22 Pismo Zarządu Głównego ZPW do ob. J. Izydorczyka, 29 marca 1947, APP, ZPW, sygn. 1, k. 20. 3. Dyplom pamiątkowy przyznany powstańcowi Franciszkowi Jankowiakowi w 1946 r. sygnowany przez Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego, ze zb. cyryl.poznan.pl

23 List prof. K. Lisieckiego, Prezesa ZG ZPW i A. Mazurka, Sekretarza generalnego ZG ZPW do prezydenta Bolesława Bieruta z 13.07.1947, APP, ZPW, sygn. 1, k. 24a. Do listu i memoriału dołączono także wydany w 1947 r. przez ZPW i redagowany przez Z. Grota i A. Cwojdzińskiego I tom RDPW.

24 Memoriał Zarządu Głównego (dalej: ZG) ZPW adresowany do Bolesława Bieruta z 13 VII 1945 r., APP, ZPW, sygn. 1, k. 25.

25 O wysuniętym przez Związek Weteranów Powstań Śląskich postulacie zjednoczenia z ZPW w końcu 1947 r. pisze H. Rechowicz, dz. cyt., s. 66, tłumaczący, że fiasko tej inicjatywy spowodowały „osobiste ambicje niektórych jednostek” ZPW.

26 Zarząd Główny ZPW do Ministerstwa Administracji Publicznej, 16.10.1947, APP, ZPW, sygn. 1, k. 29–31.

27 Na czele Związku stanął ppłk Jan Przybecki, Lisiecki został przesunięty na stanowisko I wiceprzewodniczącego, drugim był zaś Działoszyk, zob. Okólnik nr 14 z 17.01.1948, APP, ZPW, sygn. 371, k. 68. Jednak 8 II 1948 r. Przybeckiego usunięto z prezydium zarządu, zob. Okólnik nr 15 z 11.02.1948, APP, ZPW, sygn. 371, k. 75.

28 (jm), „Jesteś nieśmiertelny, jak nieśmiertelny jest naród”. Biały Orzeł znów króluje nad Wielkopolską. Wielkie uroczystości w Poznaniu z udziałem min. Dybowskiego, GW 1947, nr 356, 28 XII, s. 1.

29 Usunięcie Przybeckiego zob. Okólnik nr 15 z 11.02.1948, APP, ZPW, sygn. 371, k. 75; z kolei o wyborze nowego składu prezydium Zarządu Głównego z Lisieckim na czele i F. Działoszykiem jako jego zastępcą informuje Okólnik nr 17 z 10.04.1948, APP, ZPW, sygn. 371, k. 87.

30 O swym członkostwie w Stronnictwie Demokratycznym Lisiecki pisał w liście do Zarządu Miejskiego z 1 IV 1947 r., APP, Prezydium WRN w Poznaniu, sygn. 117, k. 143. Z kolei odręczna notka z nowym składem ZG ZPW z 11 III 1948 r. podaje, iż Lisiecki jest członkiem PPR, APP, Zarząd Okręgu (dalej: ZO) ZBoWiD Poznań, sygn. 1023, k. 110, podobnie pismo z 26 V 1948 r., tamże, k. 128.

31 Z. Grot, Powstanie Wielkopolskie, GW 1947, nr 355, 27 XII, s. 3; B. Materné, Dni krwi i chwały Wielkopolski. W 29 rocznicę Powstania Wielkopolskiego, „Świat. Ilustrowany Dodatek Tygodniowy Głosu Wielkopolskiego” 1947, nr 50, 28 XII, s. 1–2.

32 Okólnik nr 14 z 17.01.1948, APP, ZPW, sygn. 371, k. 68.

33 Odezwa! Do wszystkich powstańców wielkopolskich zrzeszonych w Związku Powstańców Wielkopolskich 1918/19 r., APP, ZPW, sygn. 371, k. 79. Wprawdzie odezwa jest niedatowana, lecz znajduje się za Okólnikiem nr 15 z 11.02.1948, podpisana zaś jest przez sekretarza generalnego ZPW Edwarda Konieczyńskiego, co odpowiada ówczesnej sytuacji po odwołaniu Przybeckiego.

34 Na temat udziału ZPW w obchodach setnej rocznicy Wiosny Ludów zob. akta Wydziału Propagandy Komitetu Wojewódzkiego PPR w Poznaniu, APP, KW PPR, sygn. 176, k. 59, 86–87. O skali ówczesnych obchodów pisze W. Molik, „Olbrzymia manifestacja Polski Ludowej”. Obchody setnej rocznicy Wiosny Ludów w Poznaniu i Wielkopolsce w 1948 roku, KMP 2008, nr 1, s. 331–348.

35 Informator nr 21 [Zarządu ZPW] z 7.10.1948, APP, ZPW, sygn. 371, k. 106.

36 Pismo Zarządu Głównego ZPW z 3.07.1948 r., APP, ZPW, sygn. 373, k. 74.

37 Charakterystyka Prezydium Zarządu Głównego Związku Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 roku w Poznaniu, 15 listopada 1948, APP, ZPW, sygn. 373, k. 77.

38 Referat [P. Gierszala] wygłoszony 28.11.1948, APP, ZPW, sygn. 373, k. 80, 87.

39 Referat wygłoszony dnia 28.11.1948 na zebraniu aktywu partyjnego Związku Powstańców Wlkp., APP, ZPW, sygn. 373., k. 47. Wstępem do tych działań było posiedzenie Prezydium ZG ZPW 22.10.1948 z udziałem przedstawiciela KW PPR, na którym zadecydowano o przyszłej reorganizacji Zarządu, zob. XXV Protokół [z] posiedzenia Prezydium ZO ZPW 1918/19, 22.10.1948, APP, ZPW, sygn. 374, k. 102.

40 Zob. sygnowana datą 1.12.1948 notka: Związek Powstańców Wielkopolskich. W dniu 28 XII 1848 r. odbyła się…, APP, ZPW, sygn. 373, k. 94; o dokonanych zmianach zob. Zarząd Główny ZPW do Przewodniczącego Woj. Rady Narodowej, Poznań 3 grudnia 1948, APP, ZPW, sygn. 373, k. 91. Z 11 XII pochodzi potwierdzające rejestrację nowych władz Zaświadczenie Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu, 11.12.1948, APP, ZPW, sygn. 1, k. 47. Oczywiście wcześniej niż Urząd Wojewódzki poinformowano o zmianach prawdziwą władzę – PPR, zob. Zarząd Główny ZPW do Wydziału Propagandy Komitetu Wojewódzkiego PPR, 29.11.1948, APP, ZPW, sygn. 373, k. 90.

41 Sprawozdanie z działalności za czas od 1.I. do 31.V.1949 r., APP, ZPW, sygn. 1, k. 63. Z kolei w niedatowanym, pochodzącym z pewnością także z 1949 r. Zestawieniu statystycznym (tamże, k. 64) podaje się, że do ZPW należało 10 247 członków w 153 kołach, z czego w województwie poznańskim 6229, a w samym mieście Poznaniu – 2035.

42 Do Prezydium Kongresu Zjednoczeniowego, 14.12.1948, APP, ZPW, sygn. 1, k. 48.

43 H. Rechowicz, dz. cyt., s. 74–75.

44 Program obchodów rocznicy powstania Wielkopolskiego 26 i 27 grudnia 1948, APP, ZPW, sygn. 377, k. 11; (c), W 30 rocznicę zbrojnego zrywu Powstańców Wielkopolskich, GW 1948, nr 353, 23 XII, s. 5; Apelem poległych powstańców stolica Wielkopolski rozpoczęła 30 rocznicę zbrojnego zrywu, GW 1948, nr 355, 27 XII, s. 1.

45 Z. Grot, W trzydziestą rocznicę…, dz. cyt., s. 2.

46 Cyt. ze sprawozdania dotyczącego zjednoczenia organizacji kombatanckich, za: J. Wawrzyniak, dz. cyt., s. 101.

47 Zarząd Główny ZPW do Komitetu Wojewódzkiego PPR w Poznaniu, 11.12.1948, APP, ZPW, sygn. 373, k. 93.

48 Zarząd Główny ZPW do Prezydium Miejskiej Rady Narodowej Stoł. Miasta Poznania, 30 maja 1949, APP, ZPW, sygn. 1, k. 59.

49 Kopia pisma do Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej Towarzysza Bieruta z dn. 15.01.1949, APP, ZPW, sygn. 377, k. 8.

50 Referat [P. Gierszala] wygłoszony 28.11.1948, APP, ZPW, sygn. 373, k. 83.

51 J. Wawrzyniak, dz. cyt., s. 100–102, 106–114.

52 Protokół z likwidacyjnego posiedzenia Prezydium Zarządu Głównego Związku Powstańców Wielkopolskich z roku 1918– 1919 w Poznaniu w dniu 5 października 1949 r. godz. 18-ta, APP, ZPW, sygn. 374, k. 211. O kongresie zjednoczeniowym zob. J. Wawrzyniak, dz. cyt., s. 106–114. 5. Dyplom pamiątkowy z okazji 30-lecia powstania wielkopolskiego przyznany Franciszkowi Jankowiakowi, ze zb. cyryl.poznan.pl

53 Zarząd Okręgu ZBoWiD w Poznaniu do Komitetu Wojewódzkiego PZPR, Wydział Propagandy [KW PZPR] w Poznaniu, 8.11.1951, APP, KW PZPR w Poznaniu, sygn. 2307, k. 109. Problem polegał zapewne na tym, że poległych powstańców było dwóch, a żołnierzy z roku 1919–1920 – dwunastu. Pomnik Powstańców na cmentarzu w Pogorzeli został przywrócony do stanu pierwotnego 19 I 1958 r., zob. W. Bogusławski, Tablice pamiątkowe i pomniki w Pogorzeli, „Nowa Gazeta Gostyńska” 2010, nr 10, s. 11.

54 Zarząd Okręgu ZBoWiD w Poznaniu. Pismo okólne nr 5 do Oddziałów Powiatowych i Miejskich ZBo- WiD z 6.12.1952 r., APP, ZO ZBoWiD Poznań, sygn. 69, k. 18. Zob. także Plan pracy Zarządu Okręgu Poznańskiego ZBoWiD na IV kwartał 1952 r., APP, ZO ZBoWiD Poznań, sygn. 109, k. 2; Ramowy plan pracy Zarządu Okręgu Poznańskiego ZBoWiD na I kwartał 1953 r. i wytyczne do planów pracy Zarządów Oddziałów i Kół, tamże, k. 57; Plan pracy Zarządu Okręgu ZBoWiD na I kwartał 1955 r., tamże, k. 18.; zob. także Protokół nr 8 z narady wojewódzkiej odbytej w dniu 11 kwietnia 1954 w sali konferencyjnej M.R.N. w Poznaniu, APP, ZO ZBoWiD Poznań, sygn. 106, k. 3.

55 Zarząd Okręgu ZBoWiD w Poznaniu. Sprawozdanie z odbytych akademii i spotkań w związku z 36 rocznicą Powstania Wielkopolskiego i 10 rocznicą wyzwolenia Ziemi Wielkopolskiej z 7.03.1955 r., APP, ZO ZBo- WiD Poznań, sygn. 334, k. 46–48.

56 Uczczono pamięć bohaterów powstania wielkopolskiego, GW 1951, nr 355, 30–31 XII, s. 3. Ciekawe, że według tej relacji okolicznościowy referat wygłosił wiceprzewodniczący Okręgu, uczestnik powstania – Antoni Przysiuda – podczas gdy w ogłoszeniu informującym o mających się odbyć obchodach anonsowano referat Z. Grota, zob. GW 1951, nr 332, 27 XII, s. 4; podobnie w: Mieszkańcy Poznania i województwa wezmą udział w obchodzie 33 rocznicy Powstania Wielkopolskiego. Uroczysta akademia dziś o godzinie 19 w Domu Drukarza, „Express Poznański” 1951, nr 332, 27 XII, s. 3.

57 Jak mówił jeden z członków Zarządu Okręgowego: „Jedna robota i jeden cel: 1) powstanie wlkp.; 2) oswobodzenie wojew.”, zob. Protokół z posiedzenia Prezydium Z.O. ZBoWiD odbytego w dn. 10 XII 54, APP, ZO ZBoWiD Poznań, sygn. 90, k. 47.

58 W 36 rocznicę Powstania Wielkopolskiego. Uroczysta akademia w Poznaniu, GW 1954, nr 308, 28 XII, s. 1–2.

59 Zarząd Okręgu ZBoWiD w Poznaniu. Sprawozdanie…, dz. cyt., k. 46.

60 Tamże.

61 Protokół z posiedzenia Prezydium Z.O. ZBoWiD odbytego w dn. 10 XII 54, k. 46.

62 Zarząd Okręgu ZBoWiD w Poznaniu. Sprawozdanie…, dz. cyt., k. 46.

63 Analiza działalności Zarządu Okręgu ZBoWiD za rok 1953 i I. kwartał 54 r., APP, ZO ZBoWiD Poznań, sygn. 110, k. 5–6.

64 Polska Ludowa zrealizowała pragnienia powstańczych mas. Uroczysta akademia w Poznaniu w 35 rocznicę powstania wielkopolskiego, GW 1953, nr 308, 29 XII, s. 4. Zob. także L. Gomolec, Zwyciężył lud wielkopolski, „Nowy Świat. Tygodniowy Dodatek Głosu [Wielkopolskiego]” 1952, nr 51, 28 XII, s. 1.

65 Polska Ludowa zrealizowała…, dz. cyt.

66 Tamże.

67 L. Gomolec, dz. cyt.

68 F. Biłos, Na froncie i poza nim. W 37 rocznicę Powstania Wielkopolskiego, GW 1955, nr 307, 27 XII, s. 1.

69 Zob. tamże; L. Gomolec, dz. cyt.

70 Warto jednak zauważyć, że według J. Wawrzyniak pewne zwiastuny ożywienia w ZBoWiD widać już było w końcu 1955 r., zob. J. Wawrzyniak, dz. cyt., s. 175–176.

71 Spotkanie aktywu ZBoWiD z I sekretarzem KW PZPR tow. J. Izydorczykiem, „Gazeta Poznańska” 1956, nr 237, 2 X.

72 4 listopada bieżącego roku odsłonięcie pomnika w Żabikowie, „Gazeta Poznańska” 1956, nr 244, 10 X. O burzliwym przebiegu zebrania, na którym krytykowano zbiurokratyzowany zarząd ZBoWiD w Warszawie i podejmowano kwestię powstańców wielkopolskich, pisało także „Słowo Powszechne” 1956, nr 249, 18 X.

73 Z zebrania ZBoWiD, GW 1956, nr 242, 10 X.

74 Zob. pismo ZO ZBoWiD w Poznaniu do Prezydium Rady Ministrów przez Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej w Warszawie, Poznań, 15 XII 1956, Archiwum Akt Nowych, Kancelaria Rady Państwa (dalej: AAN, KRP), sygn. 24/2, k. 1. Prof. J. Kochanowskiemu dziękuję za udostępnienie mi tych materiałów.

75 Materiały w sprawie powstania wielkopolskiego, AAN, KRP, sygn. 24/2, k. 7.

76 Tamże, k. 9.

77 W. Jakóbczyk, Plebejskie elementy powstania wielkopolskiego. Uzupełnienie, AAN, KRP, sygn. 24/2, k. 18–27. Nie da się całkowicie wykluczyć, że i wcześniejsza część, Materiały…, dz. cyt., jest także autorstwa Jakóbczyka, kwerenda przeprowadzona w tej mierze w jego spuściźnie w Archiwum PAN w Warszawie, Oddział w Poznaniu (Materiały Witolda Jakóbczyka, sygn. PIII-78) nie przyniosła rezultatu.

78 27 grudnia wielkim świętem wielkopolskich powstańców. Przewodniczący Rady Państwa przyjął zaproszenie poznańskiej delegacji. Program uroczystego obchodu 38 rocznicy czynu zbrojnego, „Express Poznański” 1956, 18 XII, s. 1.

79 Wytyczne. Poznań, dnia 22 grudnia 1956 r., APP, ZO ZBoWiD, sygn. 334, k. 92–93; Program obchodu 38 Rocznicy Powstania Wielkopolskiego 1918/19, tamże, k. 94; Program obchodu 38-ej rocznicy wybuchu Powstania Wielkopolskiego 1918/19 w dniu 27 grudnia 1956 roku, tamże, k. 95–96. O tablicy przy ul. Ratajczaka zob. Z. Wojtkowiak, Napisy pamiątkowe miasta Poznania. Nowożytne tablice zewnętrzne połowa XIX–początek XXI wieku, Poznań 2004, s. 107.

80 [H. Mazur], Zagajenie, APP, ZO ZBoWiD, sygn. 334, k. 97.

81 Przemówienie A. Zawadzkiego z okazji 38 rocznicy Powstania Wielkopolskiego. „Głos Wielkopolski”, Poznań, piątek 28 XII 1956 r., Nr 309 (4018), mps, APP, Komisja Historyczna ZBoWiD w Poznaniu, sygn. 505, k. 3–6.

82 O tym, że centralna akademia z okazji 40. rocznicy powstania 28 XII 1958 r. będzie zarazem inauguracją obchodów 1000-lecia Państwa Polskiego w województwie poznańskim, pisze np. Zarząd ZO ZBoWiD do przewodniczących Prezydiów Dzielnicowych Rad Narodowych miasta Poznania w piśmie z 4 XI 1958 r., APP, ZO ZBoWiD, sygn. 334, k. 107.

83 J. Wawrzyniak, dz. cyt., s. 186. Na temat kwestii związanych z powstaniem Komisji Środowiskowej zob. materiały w jednostce Organizacja Krajowej Komisji Środowiskowej Powstańców Wielkopolskich 1918/19 r., APP, ZO ZBoWiD, sygn. 218.