Wybierz Strony

• Społeczeństwo wielkopolskie u progu Wielkiej Wojny (...)
• Struktura terytorialna
• Burżuazja
• Inteligencja
• Struktura narodowościowa

Struktura terytorialna

Na początku XX wieku zdecydowana większość mieszkańców Wielkopolski mieszkała na wsi. Co prawda w rezultacie migracji zewnętrznych i wewnętrznych odsetek mieszkańców wsi zmalał z 71% w 1890 do 65,6% w 1910 roku, jednak w dalszym ciągu dominowali oni w strukturze ze względu na miejsce zamieszkania. Charakterystyczne dla wielu obszarów Rzeszy Niemieckiej procesy urbanizacyjne w Wielkopolsce, ze względu na słaby rozwój przemysłu, wystąpiły w bardzo ograniczonym zakresie. Co prawda w latach 1890-1910 tempo przyrostu ludności miejskiej systematycznie rosło, jednak nie prowadziło to do powstawania dużych miast. Jedynym miastem liczącym ponad 100 tysięcy mieszkańców był Poznań, w którym liczba ludności cywilnej wzrosła z 73 tysięcy w 1898 do 110 tysięcy w 1901 i 157 tysięcy w 1910 roku, co w dużej mierze związane było likwidacją Twierdzy Poznań i znaczącym zwiększeniem obszaru miasta. Druga co do liczby mieszkańców Bydgoszcz w 1910 roku liczyła jedynie 58 tysięcy osób. Pozostałe miasta miały od kilku do kilkunastu tysięcy mieszkańców, w tym powyżej 10 tysięcy liczyły m.in. Inowrocław, Krotoszyn, Ostrów Wlkp. i Rawicz. Jednocześnie w latach 1895-1910 aż 31 wielkopolskich miast zanotowało spadek liczby mieszkańców.

Struktura zawodowa

Rewolucja przemysłowa XIX wieku wywołała szereg zmian w strukturze społecznej i prowadziła do powstania nowego typu społeczeństwa określanego jako industrialne, które charakteryzowało się spadkiem liczby zatrudnionych w rolnictwie i wzrostem zatrudnienia w przemyśle, pojawieniem się klasy robotniczej (proletariatu), urbanizacją oraz dużym wzrostem mobilności przestrzennej i społecznej. Jednak charakterystyczne dla zachodnich regionów Rzeszy Niemieckiej procesy industrializacyjne jedynie w niewielkim stopniu występowały w Wielkopolsce. W strukturze zawodowej tego regionu w dalszym ciągu dominowały osoby zatrudnione w rolnictwie, których liczebność rosła, choć ich odsetek w stosunku do ogółu zatrudnionych systematycznie malał z 64,1% w 1882 do 57,7% w 1895 i 56,61% w 1907 roku.

Dominacja rolnictwa w gospodarce Wielkopolski wynikała z braku na miejscu podstawowych surowców epoki industrialnej, w tym szczególnie węgla kamiennego, peryferyjnego położenia prowincji poznańskiej, słabo rozwiniętej infrastruktury transportowej i powolnego rozwoju miast.

Wśród pozostałej ludności czynnej zawodowo w 1907 roku w przemyśle, rzemiośle i budownictwie pracowało 8,5%, w handlu, transporcie i gastronomi 7,1%, w administracji publicznej, służbie zdrowia i wolnych zawodach 5,8%, jako służba domowa 1,4% a do kategorii bez zawodu i zawód nieokreślony zaliczono 10,6%.

Struktura społeczna

Na szczycie wielkopolskiej hierarchii społecznej znajdowały się arystokracja i szlachta, które pod wpływem reform agrarnych i upowszechniania się kapitalistycznych metod produkcji w rolnictwie stopniowo przekształcały się w ziemiaństwo. Niestety zadłużenie z czasów I Rzeczypospolitej, Księstwa Warszawskiego, cyklicznie powtarzające się kryzysy gospodarcze, nieumiejętność gospodarowania w nowych warunkach oraz często spotykane życie ponad stan prowadziły do utraty majątków ziemskich i degradacji społecznej. W rezultacie liczebność ziemiaństwa malała. Powyższej tendencji nie był w stanie zmienić niewielki dopływ osób pochodzących z innych grup społecznych, które w omawianym okresie weszły w posiadanie majątków ziemskich. W 1907 roku liczba czynnych zawodowo właścicieli, dzierżawców i kierowników majątków ziemskich powyżej 100 ha, wraz z pomagającymi członkami rodzin, wynosiła 4108 osób. Razem z biernymi zawodowo członkami rodzin liczbę ziemian szacuje się w tym okresie na ok. 10 tysięcy osób. Do lat 70. XIX wieku polscy ziemianie posiadali przewagę liczebną nad niemieckimi wielkimi właścicielami ziemskimi. Jednak w rezultacie nieumiejętnego gospodarowania i działalności Komisji Kolonizacyjnej powyższa relacja uległa odwróceniu i w 1885 roku na 1659 właścicieli majątków ziemskich w Wielkopolsce aż 1010 (60,9%) było Niemcami, a tylko 649 (39,1%) Polakami.

Pomimo niewielkiej liczebności polscy ziemianie ze względów historycznych, ekonomicznych i kulturowych stanowili elitę wielkopolskiego społeczeństwa. Niekorzystna dla rolnictwa sytuacja rynkowa z pierwszej połowy XIX wieku i polityka władz zaborczych doprowadziły do wytworzenia się przymusu modernizacyjnego, i to wręcz jako warunku przetrwania polskich majątków ziemskich. Za przykładem Dezyderego Chłapowskiego systematycznie rosła liczba nowocześnie gospodarujących ziemian, którzy dążąc do utrzymania swoich majątków unowocześniali je i podnosili ich dochodowość, a nadwyżki finansowe inwestowali w przemysł i instytucje bankowe.

W drugiej połowie XIX wieku w celu obrony polskiego stanu posiadania i kultury oraz utrzymania statusu elity przewodzącej polskiemu społeczeństwu ziemianie inicjowali i finansowali powstawanie różnego rodzaju instytucji kulturalnych, naukowych, gospodarczych i społecznych oraz obejmowali kierownicze stanowiska w polskim ruchu narodowym. M.in. w ramach walki o „rząd dusz” polskich chłopów część ziemian prowadziła wśród ludności wiejskiej działalność oświatową, promowała stosowanie nowoczesnych metod gospodarowania, a od końca lat 60. XIX wieku wspierała tworzenie kółek rolniczych, w których często sprawowała funkcje prezesów. Współpracując z chłopami, ziemianie nie tylko przyczyniali się do modernizacji gospodarczej wsi i rozwoju świadomości narodowej w tym środowisku społecznym, lecz także w praktyce realizowali idee solidaryzmu społecznego, który stał się swoistym wielkopolskim fenomenem społecznym.

W rezultacie ziemianie cieszyli się dużym autorytetem społecznym i razem z częścią inteligencji, duchowieństwa i oświeconego chłopstwa działali na rzecz obrony polskiego stanu posiadania i rozwoju polskiej kultury pod pruskim panowaniem.