Wybierz Strony

• Społeczeństwo wielkopolskie u progu Wielkiej Wojny (...)
• Struktura terytorialna
• Burżuazja
• Inteligencja
• Struktura narodowościowa

Struktura narodowościowa

W strukturze narodowościowej Wielkopolski dominowali Polacy i Niemcy, którzy w sumie w 1910 roku stanowili ponad 98% mieszkańców tej prowincji. Trzecią co do wielkości grupą etniczną byli Żydzi (1,3% w 1907 roku), a liczebność przedstawicieli pozostałych narodowości (w tym m.in. obywateli Rosji i Austrii oraz Szwajcarów, Włochów, Brytyjczyków, Francuzów i Szwedów) w 1910 roku szacowano na ok. 11 tysięcy (czyli nieco ponad 0,5%)

W latach 1890-1910 w rezultacie wysokiego przyrostu naturalnego liczba Polaków wzrosła z 1,05 miliona do 1,27 miliona, a ich odsetek zwiększył się z 59,9% do 61,4%. W tym samym czasie liczba Niemców również znacząco wzrosła z 692 tysięcy do 807 tysięcy, ale ich odsetek spadł z 39,5% do 38,4%.

Powyższe zmiany w strukturze narodowościowej wywoływały niezadowolenie władz niemieckich, które starały się im przeciwdziałać poprzez osadnictwo Niemców, wysiedlenia Polaków i dążenie do zgermanizowania przynajmniej części ludności polskiej. Począwszy od połowy XIX wieku spadała również liczba mieszkających w Wielkopolsce Żydów, w związku z ich emigracją w głąb Niemiec lub za ocean.

Pod względem terytorialnym większość Polaków i Niemców mieszkała na początku XX wieku w obwodach wiejskich i dworskich, jednak w tym samym czasie przedstawiciele obu grup narodowościowych licznie migrowali do miast. W rezultacie zmieniała się ich struktura narodowościowa i odsetek dominującej do tej pory w miastach ludności niemieckiej zmniejszył się z 57,2% w 1890 do 50,7% w 1910 roku. W samym Poznaniu, pod wpływem szybkiego przyrostu naturalnego i wysokiej imigracji polskich robotników, w 1910 roku mieszkało 89,5 tysiąca Polaków, którzy stanowili 57,1% populacji miasta. W miastach mieszkała również zdecydowana większość, gdyż aż 95,4% spośród 26,5 tysiąca mieszkających w 1910 roku w Wielkopolsce Żydów.

Z dwóch obwodów rejencyjnych prowincji poznańskiej Polacy utrzymali wyraźną przewagę jedynie w rejencji poznańskiej, gdzie w 1910 roku stanowili 67,5% ogółu ludności. W tym samym czasie w rejencji bydgoskiej liczba Polaków i Niemców była praktycznie taka sama i wahała się w granicach ok. 50%. Na niższym poziomie administracyjnym Polacy dominowali w powiatach średzkim, kościańskim, ostrzeszowskim, pleszewskim, śremskim, natomiast w powiatach wyrzyskim, bydgoskim wiejskim i miejskim, leszczyńskim, wschowskim, wieleńskim, czarnkowskim, międzyrzeckim, chodzieskim i skwierzyńskim przewagę liczebną posiadali Niemcy.

Z punktu widzenia struktury zawodowej większość Polaków i Niemców pracowała w rolnictwie i przemyśle. Z kolei zdecydowana większość wielkopolskich Żydów pracowała w handlu i transporcie. W rezultacie polityki narodowościowej państwa pruskiego Niemcy dominowali wśród kadry kierowniczej i osób zatrudnionych w służbie publicznej, do której mieli ułatwiony dostęp. Blokowanie awansu społecznego Polaków oraz uprzywilejowywanie Niemców i części utożsamiających się z państwem niemieckim Żydów powiększało różnice majątkowe pomiędzy tymi grupami narodowościowymi oraz ułatwiało dwu ostatnim zdobywanie wykształcenia niezbędnego do wykonywania wolnych zawodów.

Zakończenie

Społeczeństwo wielkopolskie u progu Wielkiej Wojny charakteryzowało się występowaniem wyraźnych podziałów klasowych i narodowościowych oraz niewielką mobilnością społeczną, szczególnie na wyższych szczeblach drabiny społecznej.

Było ono silnie przywiązane do tradycji i religii oraz niechętnie nastawione do działań i postaw niemieszczących się w wyznaczonych przez nie ramach. Bez większych oporów akceptowało zmiany o charakterze gospodarczym i cywilizacyjnym, jednak nowinki społeczne, polityczne i kulturalne przyjmowało z oporami. Pomimo tego następował powolny proces modernizacji społecznej, a jego najwyraźniejszymi przejawami były: kształtowanie się wielkopolskiej inteligencji, która rekrutowała się z różnych warstw społecznych, rozwój kultury masowej, emancypacja kobiet, społeczna i polityczna aktywizacja niższych warstw społecznych oraz przykłady ponadklasowego solidaryzmu społecznego .

Zjawiskiem wyróżniającym wielkopolskie społeczeństwo i prawdziwym fenomenem na tle innych zaborów było ponadklasowe współdziałanie w sferze publicznej przedstawicieli ziemiaństwa, burżuazji, drobnomieszczaństwa oraz chłopów i robotników pomimo istnienia silnych podziałów i hierarchii społecznej w sferze życia prywatnego.

W rezultacie na przełomie XIX i XX wieku najważniejszymi czynnikami kształtującymi mentalność społeczną i polityczną wielu mieszkańców Wielkopolski były praca organiczna, legalizm (przy jednoczesnym braku lojalizmu), samoorganizacja i samomodernizacja oraz solidaryzm i współdziałanie międzystanowe.

Był to rezultat wcielania w życie sformułowanego już w pierwszej połowie XIX wieku przez część oświeconych i uświadomionych narodowo ziemian oraz powstającej inteligencji programu pracy organicznej (współcześnie przez historyków określanego również jako program samomodernizacji społecznej), który miał na celu obronę pod panowaniem pruskim polskiego stanu posiadania i kultury.

W oparciu o powyższe idee w drugiej połowie XIX wieku w Wielkopolsce powstały setki instytucji (kółek rolniczych, spółdzielni, czytelni ludowych i chórów), które pod kierunkiem lub patronatem ziemian, duchowieństwa, inteligencji i uświadomionych narodowo chłopów konsekwentnie dążyły do zbudowania nowoczesnej gospodarki i społeczeństwa zdolnego przeciwstawić się gospodarczej i kulturalnej ekspansji Niemców. Kulturkampf oraz działalność Komisji Kolonizacyjnej dodatkowo wpłynęły na pogłębienie tej współpracy i konsolidację polskiego społeczeństwa. Zwłaszcza, gdy okazało się, że przejęcie polskiej ziemi przez Niemców z reguły oznaczało utratę pracy i tym samym podstaw egzystencji przez polskich pracowników najemnych (szczególnie pracowników administracji gospodarczej) oraz utratę zamówień przez polskich kupców i rzemieślników, co wyraźnie pokazywało, jak ściśle interes społeczny i narodowy jest związany z indywidualnym.

Połączenie haseł obrony interesów narodowych i religijnych poprzez modernizację gospodarczą (w mniejszym stopniu społeczną i kulturową) realizowaną przez powstające oddolnie, ponadstanowe, propagujące i pielęgnujące wewnętrzny demokratyzm organizacje sprawiło, że w mentalności politycznej tego regionu ugruntowane zostały przekonania o korzyściach wynikających z solidaryzmu i współdziałania (ze zjednoczenia stanów) oraz pozytywnym oddziaływaniu na życie społeczno-gospodarcze przedstawicieli Kościoła katolickiego.