Wybierz Strony

• Społeczeństwo wielkopolskie u progu Wielkiej Wojny (...)
• Struktura terytorialna
• Burżuazja
• Inteligencja
• Struktura narodowościowa

Inteligencja

Szczególną rolę w strukturze społecznej zajmowała stosunkowo nieliczna w Wielkopolsce inteligencja, której znaczenie wynikało nie tyle z posiadanego majątku, lecz spełnianych przez nią funkcji gospodarczych, społecznych, kulturalnych i politycznych. Ze względów formalnoprawnych w zestawieniach statystycznych członkowie powyższej grupy określani byli jako pracownicy umysłowi. Była to wyjątkowo szeroka kategoria obejmująca z jednej strony prostych kancelistów i sekretarki, a z drugiej wysokich urzędników, menedżerów, dziennikarzy, artystów i duchownych. W związku z powyższym poszczególne kategorie osób zaliczanych do inteligencji dzielił duży dystans ekonomiczny i praktycznie nieprzekraczalne bariery towarzyskie. Pod względem liczebnym na przełomie wieków inteligencja w Wielkopolsce przeżywała dynamiczny rozwój z 34 tysięcy w 1895 do 45 tysięcy w 1907 roku. W grupie inteligencji pod względem liczebnym dominowali urzędnicy niższych szczebli, zaś przedstawiciele inteligencji legitymujący się minimum średnim wykształceniem i inteligencji twórczej stanowili nieliczną grupę. Specyficzną rolę odgrywali stosunkowo liczni nauczyciele, którzy jednak pozostawali na służbie państwa pruskiego i realizowali jego cele germanizacyjne zasadniczo sprzeczne z interesami Polaków.

Jednak w części opracowań historycznych kryterium formalnoprawne jest kwestionowane i za inteligentów uważa się jedynie osoby utrzymujące się z pracy umysłowej wymagającej co najmniej średniego wykształcenia. Po zastosowaniu powyższej definicji liczba osób należących do tej grupy społecznej w Wielkopolsce spadłaby do kilku tysięcy osób, z czego polska inteligencja przed wybuchem wojny liczyła jedynie ok. 1400 osób, w tym 750 księży, 200 lekarzy, 70 adwokatów, 50 aptekarzy, 40 dziennikarzy, 30 artystów oraz 50 architektów i inżynierów.

Stosując kryterium formalnoprawne można stwierdzić, że równolegle do wzrostu liczebności pracowników umysłowych rósł odsetek należących do nich kobiet, który w 1907 roku osiągnął poziom ok. 14%. Wzrost zatrudnienia kobiet jako pracowników umysłowych był przejawem procesów emancypacyjnych obejmujących tę grupę, gdyż jeszcze ok. 1870 roku kobiety miały dostąp jedynie do pracy fizycznej, a wszelkie stanowiska o charakterze umysłowym zarezerwowane były dla mężczyzn. Nie posiadały one jednak wykształcenia średniego i tym bardziej uniwersyteckiego, w związku z czym nie należały do inteligencji według definicji akcentującej kryterium wykształcenia.

W rezultacie inteligencja w Wielkopolsce była nieliczna, ale obok ziemiaństwa stanowiła główną siłę inicjującą zmiany cywilizacyjne i społeczne oraz tworzącą wartości kulturalne.

Robotnicy

Najniżej w hierarchii społecznej Wielkopolski znajdowali się robotnicy, którzy jednocześnie stanowili najliczniejszą grupę społeczną. W statystyce pruskiej pojęcie robotnik obejmowało pracowników najemnych oraz jako wydzieloną kategorię pomagających członków rodzin.

W Wielkopolsce przez cały XIX wiek liczebnie dominowali robotnicy rolni, których liczba wraz z pomagającymi członkami rodzin w roku 1907 wynosiła aż 392 tysiące osób (w tym 225 tysięcy pracowników najemnych). Tak duża liczebność robotników rolnych wynikała z kapitalistycznego charakteru produkcji rolnej w Wielkopolsce i była zdecydowanie wyższa niż w pozostałych zaborach. Od lat 80. XIX wieku, pod wpływem pojawienia się alternatywnych, korzystniejszych pod względem finansowym i prestiżowym sposobów zarobkowania poza rolnictwem, ich liczba systematycznie malała. Jednocześnie na początku XX wieku w rolnictwie coraz wyraźniejsza była tendencja do zatrudniania w miejsce stałych pracowników najemnych robotników sezonowych wraz z członkami ich rodzin, nierzadko sprowadzanymi z zagranicy.

Na przełomie wieków powolny ale systematyczny rozwój industrializacji i urbanizacji prowadził do powstawania nowych miejsc pracy w pozarolniczych działach gospodarki, często zajmowanych przez osoby migrujące za pracą do większych ośrodków miejskich z majątków ziemskich, wsi i małych miasteczek. W rezultacie liczba robotników rolnych w Wielkopolsce systematycznie malała (z 246 tysięcy w 1895 do 225 tysięcy w 1907 roku), a liczba robotników w pozarolniczych gałęziach gospodarki wzrosła z 149 tysięcy w 1895 do 187 tysięcy w 1907 roku, bezpośrednio przed wybuchem wojny osiągając według danych szacunkowych poziom 225 tysięcy. Szczególnie szybko rosło zatrudnienie w przemyśle spożywczym, drzewnym, mineralnym i budownictwie oraz w różnego rodzaju zakładach rzemieślniczych – z 22 tysięcy w 1895 do 26 tysięcy w 1904 i 43 tysięcy w 1913 roku.

Cechą charakterystyczną Wielkopolski ze względu na strukturę gospodarki rolnej, w której dominowały majątki ziemskie i niewielkie rozproszone po całym terytorium tej prowincji zakłady przemysłowe, było to, że większość robotników mieszkała na wsi. Dopiero na przełomie wieków nastąpił szybki przyrost liczby robotników w największych miastach, w tym szczególnie w Poznaniu, gdzie ich liczba wzrosła z ok. 10 tysięcy w 1882 do 26,6 tysiąca w 1907 roku.

Ze względu na posiadane kwalifikacje, formę zatrudnienia i wysokość zarobków robotnicy rolni i przemysłowi byli warstwą silnie zróżnicowaną wewnętrznie. Przynależność do poszczególnych jej grup miała swoje odbicie w wysokości płac, miejscu zajmowanym w społecznym podziale pracy oraz co za tym idzie w hierarchii społecznej. Szczególnie duży odsetek robotników wykwalifikowanych pracował w przemysłach: metalowym, maszynowym, odzieżowym i w handlu. Z kolei największa liczba robotników niewykwalifikowanych pracowała w rolnictwie, przemyśle mineralnym i budowlanym.

Znaczącą grupę pracowników najemnych w Wielkopolsce stanowiła służba domowa, która z reguły zamieszkiwała w domu pracodawcy. Na początku XX wieku przeważała służba domowa pracująca na wsi, jednak wraz z pojawieniem się alternatywnych i atrakcyjniejszych sposobów zarobkowania oraz częściową mechanizacją prac rolnych jej liczba gwałtownie zmalała z 62 tysięcy w 1882 do 27 tysięcy w 1907 roku. Jednocześnie liczba służby domowej w miastach utrzymywała się praktycznie na tym samym poziomie i w 1907 roku wynosiła 37 tysięcy osób. W tym samym czasie nieznacznie wzrosła liczba służby domowej i osobistej niemieszkającej w domu pracodawcy z 12,5 tysiąca w 1882 do 15 tysięcy w 1907 roku.