Znaki i symbole Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 roku
Jarosław Łuczak
Wybierz Strony
- Otaczający nas świat pełen jest znaków i symboli. (...)
- Znakiem Polki i Polaka były także metalowe, srebrne lub srebrzone orły (...)
- Na płatach sztandarowych wykonanych według ustalonego wzoru (...)
- Nowy Głównodowodzący już w rozkazie z dnia 18 stycznia 1919 roku podał, (...)
- Dla Straży Ludowej wprowadzono czapki okrągłe z orłem (...)
Otaczający nas świat pełen jest znaków i symboli. Przyjmując w uproszczeniu, że współczesne znaki, czyli obiekty materialne charakterystyczne dla naszej epoki, wydarzeń czy czynności, są powszechnie rozpoznawalne, a ich znaczenie i symbolika znane, bo informacja o nich jest łatwo dostępna, to w przypadku znaków i symboli dawnych, np. sprzed stu lat, ich rozpoznanie i określenie symbolicznego znaczenia stwarza już znaczne trudności.
Ponieważ określenia „znak” i „symbol” używane są często zamiennie, należy tu przypomnieć, że w przyjętym zakresie interesującego nas tu tematu znak jest przedmiotem – dziś zabytkiem, którego szczególna wartość sprawia, że stał się symbolem działań podjętych na rzecz zniesienia zaboru pruskiego. Tak więc nie każdy znak jest symbolem i w związku z tym nie ma symbolicznego znaczenia. Symbolami są więc znaki, które, przez wzajemne związki, posiadają wyróżniające się znaczenie.
Z powstaniem wielkopolskim 1918-1919 i utworzonymi wówczas Wojskami Wielkopolskimi wiążemy dzisiaj znaczną grupę wyjątkowych znaków i symboli. Działania niepodległościowe w Wielkopolsce tego okresu były jednymi z wielu polskich działań niepodległościowych podejmowanych w okresie utraty niepodległości. Także i wtedy sięgnięto do długiej i bogatej symboliki polskich znaków.
Niewątpliwie największe znaczenie dla Polaków miał i nadal ma znak – herb o nazwie Orzeł Biały. Wprowadzony przez króla Przemysła II w 1295 roku jest do dzisiaj głównym znakiem Rzeczypospolitej Polskiej. Składa się z godła w postaci orła białego z głową zwróconą w prawo, z koroną (otwartą lub zamkniętą) na głowie, i czerwonej tarczy. Barwy orła i tarczy są polskimi barwami narodowymi. Oczywiste jest, że kształt orła i odcienie barw herbowych ulegały w ponad siedemsetletnim istnieniu wielu zmianom. Tak więc herb, samo godło i barwy biało-czerwone już od momentu powstania, przez kolejne okresy dziejowe, były i są znakami Polaków.
Potrzebę wprowadzenia znaku, pod którym powinni łączyć się Polacy, docenili senatorzy i posłowie Sejmu Królestwa Polskiego, którzy na posiedzeniu Izby Poselskiej w dniu 7 lutego 1831 roku ustanowili Kokardę Narodową w kolorach białym i czerwonym, nawiązując do kolorów herbu Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kokarda ta miała być noszona przede wszystkim w ówczesnym Wojsku Polskim.
Po klęsce powstania listopadowego odwoływano się do tej uchwały podczas kolejnych działań mających na celu odzyskanie niepodległości. To właśnie do herbu królewskiego i jego barw nawiązywali uczestnicy powstań narodowych, w tym powstania wielkopolskiego 1848 i powstania wielkopolskiego 1918-1919. Powstańcy przypinali biało-czerwone kokardy i walczyli pod chorągwiami z orłem białym na czerwonym polu.
Odrodzenie polskości w przestrzeni publicznej na ziemiach zaboru pruskiego stało się możliwe dopiero po podpisaniu w dniu 11 listopada 1918 roku przez Ententę i Cesarstwo Niemieckie kończącego I wojnę światową układu rozejmowego w Compiègne oraz abdykacji cesarza niemieckiego i króla Prus Wilhelma II, przebywającego od 10 listopada 1918 roku na emigracji w Holandii, potwierdzonej 28 listopada 1918 roku.
Wprawdzie zarządzenia tworzących się rad robotników i żołnierzy znosiły wszystkie dotychczasowe znaki i wprowadzały nowe (flagi i opaski barwy czerwonej), nie mogły jednak powstrzymać Niemców chcących posługiwać się dotychczasowymi znakami, a tym bardziej Polaków, dla który przyszedł czas na zademonstrowanie polskości zagrabionych przez Prusaków ziem.
Były to przede wszystkim chorągwie z orłem białym i flagi biało-czerwone. Wywieszono je po raz pierwszy na ulicach Poznania podczas przemarszu uczestników Polskiego Sejmu Dzielnicowego w dniu 3 grudnia 1918 roku. W relacjach prasowych i wydawnictwach sejmowych podkreślano także, że obrady odbywały się właśnie w udekorowanym znakami narodowymi teatrze „Apollo”, czyli pod znakiem „Orła Białego”.
W zwielokrotnionej liczbie polskie barwy narodowe powróciły na ulice Poznania z okazji przyjazdu Ignacego Paderewskiego i towarzyszących mu osób. Posłużono się wtedy przede wszystkim chorągwiami w różnych odcieniach czerwieni z białym orłem pośrodku, mocowanymi do drzewca lub zawieszonymi na poprzeczce, z wycięciami „w ząb” w części dolnej, z ozdobnymi chwastami na końcach. Najróżniejszych kształtów orły malowano bezpośrednio na tkaninie, haftowano, a najczęściej aplikowano, naszywając wykonanego wcześniej orła na płat tkaniny. Inne znaki, znaczne prostsze w wykonaniu flagi biało-czerwone, wykonywano z dwóch pasów materiału.
Charakterystyczne, że w rękach dzieci, które w godzinach rannych 27 grudnia przeszły głównymi ulicami miasta w pochodzie zorganizowanym na cześć gości mieszkających w poznańskim Hotelu „Bazar”, z Ignacym Paderewskim na czele, znalazło się wiele, przygotowanych niewątpliwie wcześniej, małych papierowych chorągiewek na patykach, właśnie w tych dwóch rodzajach znaków. Część dzieci miała „chorągiewki” w kształcie czerwonych prostokątów z orłem białym na czerwonym polu, pozostałe w kształcie biało-czerwonych flag. Polskie znaki znajdowały się również na różnego rodzaju naklejkach w oknach poznańskich domów, a także nawet na lampionach noszonych przez dzieci.
Polskie barwy narodowe pojawiły się też na mundurach żołnierzy i na ubraniach cywilnych mieszkańców Poznania. Były to biało-czerwone wstążeczki przypięte do wierzchniej odzieży, czasem przewiązane w kokardkę. W bardziej skomplikowanej formie były to kokardy z upiętej w rozetę biało-czerwonej wstążki. Były to także opaski biało-czerwone nałożone na rękawy. Charakterystyczne, że widoczne w ikonografii podobieństwo części znaków prowadzi do wniosku, że niektóre z nich wykonano w większej ilości na złożone wcześniej zamówienie.