Wybierz Strony

• Otaczający nas świat pełen jest znaków i symboli. (...)
• Znakiem Polki i Polaka były także metalowe, srebrne lub srebrzone orły (...)
• Na płatach sztandarowych wykonanych według ustalonego wzoru (...)
• Nowy Głównodowodzący już w rozkazie z dnia 18 stycznia 1919 roku podał, (...)
• Dla Straży Ludowej wprowadzono czapki okrągłe z orłem (...)

Dla Straży Ludowej wprowadzono czapki okrągłe z orłem i otokiem niebieskim. Oznaki stopni były odrębne, naszywano je na rękawy kurtek i płaszczy ponad łokciem. Od lutego 1919 roku oficerowie Straży Ludowej nosili umundurowanie i oznaki Wojsk Wielkopolskich. W czerwcu 1919 roku wprowadzono umundurowanie piechoty Wojsk Wielkopolskich dla nowo organizowanej na bazie Straży Ludowej Obrony Krajowej. Ich wyróżniającymi oznakami rozpoznawczymi miały być metalowe litery „O.K.” nakładane bezpośrednio na kołnierz, bez patek.

Z niewiadomych powodów charakterystyczny orzeł z pieczęci Naczelnej Rady Ludowej nie znalazł się na pieczęciach Dowództwa Głównego powstania. W rozkazie dziennym Dowództwa Głównego z dnia 10 stycznia 1919 roku podano informację, że Dowództwo Główne używa następujących stempli: podłużnego „Dowództwo Główne / W. P. zab. prusk.” i okrągłego z wąskim orłem bez korony, ze skrzydłami uniesionymi do góry, z napisem otokowym „DOWÓDZTWO GŁÓWNE” „W.P. zab. prusk.”, dodatkowo odciskając oryginalne tłoki w czerwonym tuszu, bezpośrednio na rozkazie. Z czasem dodano otwartą koronę nad głową orła, by ostatecznie wprowadzić nową wersję pieczęci z orłem wzorowanym na tzw. Orle Wojsk Wielkopolskich i zmienionym napisem otokowym „DOWÓDZTWO GŁÓWNE” „SIŁ ZBROJNYCH” i pod orłem, poziomo, „w b. zab. prusk.”.

Wspomniany wyżej orzeł Wojsk Wielkopolskich powstał prawdopodobnie z inspiracji, dążącego do unifikacji znaków, gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego. W związku z tym wprowadzony został orzeł nawiązujący do tych, które były używane w polskich oddziałach wojskowych na wschodzie, a wykazuje on podobieństwo przede wszystkim do orłów używanych w 1. Pułku Ułanów Krechowieckich.

Innym bardzo charakterystycznym dla powstania wielkopolskiego 1918-1919 znakiem jest odznaka o nazwie Znak pamiątkowy „Wielkopolska Matkom Poległych”. Wprowadzona na wniosek gen. broni Józefa Dowbor-Muśnickiego przez Naczelną Radę Ludową dekretem z dnia 22 kwietnia 1919 roku odznaka miała być uhonorowaniem matek poległych powstańców. Znakiem czasu było to, że wykonano je ze srebrnych monet państw zaborczych ofiarowanych przez Wielkopolan na potrzeby odradzającego się Wojska Polskiego.

Odznaka otrzymała kształt krzyża kawalerskiego z kulkami na końcach ramion (wg wzoru Orderu Virtuti Militari) połączonych złoconym wieńcem z gałązek wawrzynu. Pośrodku, na czerwono emaliowanym polu nałożono małego srebrnego orła z otwartą koroną na głowie. Na ramionach ozdobionych wzdłuż krawędzi prążkiem czarnej emalii umieszczono napis „WIELKO” „POLSKA” „MATKOM” „POLE-/GŁYCH”. Na odwrocie znajdowało się zapięcie agrafkowe, a część odznak posiadała numery kolejne nadania. Odznaczonym wręczano też ozdobne patenty. Uważa się, że nadano ich około półtora tysiąca, a potwierdza to „Lista strat Powstania Wielkopolskiego 1918/1919” wydana w 1936 roku, która obejmuje 1714 pozycji.

Jedyną odznaką nadawaną w Wojskach Wielkopolskich była Odznaka Wielkopolskiej Szkoły Podoficerów Piechoty wprowadzona pod nazwą „znaczka szkolnego” rozkazem Dowództwa Głównego nr 116 z dnia 30 kwietnia 1919 roku. Noszona była przez wykładowców i absolwentów szkoły na lewej piersi kurtki mundurowej. Bito ją w blasze mosiężnej i srebrzono. Miała kształt orła na tle skrzyżowanych karabinów, także z otwartą koroną na głowie i naramiennikiem z monogramem z liter „WSP” [Wielkopolska Szkoła Podoficerska – J.Ł.]. Niżej na wstędze podano datę „9 MARCA 1919”. Na stronie odwrotnej dolutowany był koniec szpilki zapięcia. Potwierdzeniem nadania była adnotacja na dyplomach ukończenia kursu.

Rozkazem dziennym Dowództwa Głównego nr 1 z dnia 5 stycznia 1919 roku w pkt. IIa. 1) wpisano charakterystyczne polecenie „Zakazuje się żołnierzom noszenia broni kolbą do góry”, które nawiązywało do zwyczaju wprowadzonego przez zrewoltowanych żołnierzy w Niemczech.

Kolejnym rozkazem Dowództwa Głównego nr 16 z dnia 20 stycznia 1919 roku nakazano zebrać w oddziałach wojskowych i odesłać do Poznania wszystkie karabiny systemów obcych (rosyjskie, francuskie i inne) pozostawiając tylko karabiny syst. 98 i 88. Przy czym każdy Okręg i odcinek miał mieć broń jednego systemu, dla ułatwienia dostaw odpowiedniej amunicji. Karabiny syst. 71 miały pozostać w organizacjach typu niebojowego (Straże Bezpieczeństwa, Straże Ludowe itp.). Tym samym, już po broni można było odróżnić wojsko regularne od innych formacji.

Charakterystyczne stało się polonizowanie broni niemieckiej. Potwierdzeniem tego jest znajdujący się w zbiorach Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego pruski pałasz oficera piechoty wz. 1899, który ma usunięty z trzonu rękojeści monogram cesarza Wilhelma II jako króla pruskiego oraz zeszlifowaną powierzchnię ruchomej tarczki jelca, na której był orzeł pruski. Na głowni wygrawerowany został napis „Dnia 27go stycznia 1919 r. składało na tę szpadę 1600 powstańców wielkopolskich w Pawłowicach, Osiecznie i Kościanie przysięgę wierności Polsce. Szpada należała [do – J.Ł.] dowódcy Grupy Leszno Bernarda Śliwińskiego z Ponieca. Z kolei na pruskim pałaszu kawaleryjskim wz. 1889 1. Pułku Królewskich Strzelców Konnych, stacjonującego w koszarach przy ul. Grunwaldzkiej w Poznaniu, gdzie formowany był oddział Konnych Strzelców Straży Poznańskiej (późniejszy 1. Pułk Ułanów Wielkopolskich), obcięto tarczki jelca, a na pruskich znakach własnościowych nalutowano orła polskiego.

Reasumując można stwierdzić, że najbardziej wyróżniającymi znakami powstania wielkopolskiego 1918-1919 były przede wszystkim barwy biało-czerwone. Używano ich jeszcze przed wybuchem powstania dla podkreślenia polskości ziem polskich pod zaborem pruskim. Pojawiły się w przestrzeni publicznej w postaci chorągwi czerwonych z białym orłem i flag biało-czerwonych, wywieszanych na ulicach miasta i w miejscach zgromadzeń. W wymiarze indywidualnym pojawiły się one na mundurach i cywilnych ubraniach w postaci wstążek oraz kokard biało-czerwonych na piersiach i opasek na rękawach. Po umieszczeniu biało-czerwonych wstążek na kołnierzu munduru, w myśl rozkazu z dnia 8 stycznia 1919 roku, stały się one znakiem Wojsk Polskich zaboru pruskiego.

Powstanie wielkopolskie 1918-1919 miało też inne wyróżniające znaki: orła z otwartą koroną na głowie, z piórami opuszczonymi w dół, wprowadzonego na pieczęciach Naczelnej Rady Ludowej, a w wersji bez korony – na pieczęciach Straży Ludowej w Poznaniu. Stały się one wzorem przy wykonywaniu części chorągwi ochotniczych oddziałów powstańczych, a także podstawą do wykonania w styczniu 1919 roku chorągwi 1. Pułku Strzelców Wielkopolskich. W kwietniu 1919 roku, pod nazwą „Orzeł Królowej Jadwigi”, pojawił się on na płatach sztandarów Wojsk Wielkopolskich i na patkach (na kołnierzu) mundurów oficerów i żołnierzy Sztabu Dowództwa Głównego.

Jeszcze w styczniu 1919 roku Dowództwo Główne powstania przyjęło na swe pieczęcie „wyszczuplonego” orła polskiego bez korony, z napisem otokowym „DOWÓDZTWO GŁÓWNE” „W. P. zab. prusk.”. Po objęciu dowództwa przez gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego dodano koronę na głowie orła i zmieniono napis na „DOWÓDZTWO GŁÓWNE” „Sił Zbrojnych” „w b. zab. prusk.”. Zdarzało się, że część ww. orłów nie miała korony, a zależało to od zamawiającego lub od wykonawcy tłoków. Po wprowadzeniu tzw. Orła Wojsk Wielkopolskich, wykonywanego w metalu i przypinanego do nakryć głowy, zaczęto umieszczać na pieczęciach także jego odwzorowanie.

Obok orłów na czapkach i pasków biało-czerwonych na kołnierzach najbardziej widoczna dla każdego obserwatora była barwa mundurów, określona w rozkazach jako szara i szaro-zielona, a wywodząca się z barwy „feldgrau” i „steingrau” niemieckich mundurów wojskowych, których zapasy (mundurów i tkanin) znajdowały się na terenie jednostek i instytucji wojskowych. Znajdujące się w niemieckich magazynach mundury były przerabiane i dostarczane do tworzonych, coraz to nowych, oddziałów Wojsk Wielkopolskich. Starano się wycofywać umundurowanie z czasów służby w wojsku niemieckim. Ponieważ część oficerów nosiła swe stare mundury, gen. Józef Dowbor-Muśnicki w swym rozkazie z 18 kwietnia 1919 roku nakazał oddanie ich do przerobienia i używanie wyłącznie mundurów przepisowych. W tych wielkopolskich mundurach najbardziej charakterystyczna była stosunkowo wysoka czapka rogatywka, z rozetką na boku i oznakami stopnia wojskowego, krój mundurów i oznaki stopni naszywane na rękawach.

Formacje wielkopolskie wyróżniały się także bronią białą, indywidualną bronią strzelecką, bronią maszynową i artylerią oraz oporządzeniem wojskowym. Z oczywistych względów broń ta była w większości produkcji niemieckiej.

Po włączeniu Wojsk Wielkopolskich do Wojska Polskiego odrodzonego państwa polskiego (od maja 1919 roku) odrębności te były usuwane. Jednak niektóre, jak np. broń i oporządzenie, przetrwały do kampanii wrześniowej 1939 roku.

Wymienione wyżej znaki: orły, chorągwie i sztandary, oznaki i inne zabytki zawierały i będą zawierać w przyszłości specyficzną symbolikę określającą wielkopolskie działania niepodległościowe podjęte w latach 1918-1919.