Wybierz Strony

• Problematyka dotycząca broni i barwy polskiego wojska (...)
• Powstanie wielkopolskie 1918-1919
• Należy wyodrębnić dwa źródła przenikania na teren Wielkopolski mundurów (...)
• Stosunkowo mało znany jest fakt istnienia (...)
• Wojska aeronautyczne (balonowe)

Problematyka dotycząca broni i barwy polskiego wojska tworzonego w Wielkopolsce w przeddzień i w dniach powstania lat 1918—1919 po­siada już obszerną bibliografię — bardzo jednak rozproszoną, nierównej wartości, wręcz domagającą się końcowego opracowania, które byłoby w stanie zadowolić znawców przedmiotu przez długie lata.

UBIÓR I OZNAKI POLSKICH ORGANIZACJI NIEPODLEGŁOŚCIOWYCH
DZIAŁAJĄCYCH NA OBSZARZE WIELKOPOLSKI DO KOŃCA 1918 ROKU

Przed wybuchem powstania wielkopolskiego na obszarze regionu dzia­łały dwie organizacje polskie, w istocie ukierunkowane na działalność niepodległościową, a których członkowie byli uprawnieni do noszenia własnych mundurów: Sokół i skauting. Niemcy szybko rozszyfrowali ich ideologię i przystąpili do szykan obejmujących m.in. umundurowa­nie i odznaki organizacyjne. W walce tej przeciwnik był tak uczulony, że polskich oznak doszukiwano się tam, gdzie ich w rzeczywistości nie było, demonstracje polityczne znajdowano w zebraniach zupełnie pozbawio­nych akcentów narodowych itd.

Historycy są całkowicie zgodni w opinii, że Sokół i skauting były orga­nizacjami, które odegrały ogromną rolę w rozbudzeniu i krzewieniu pol­skiej świadomości narodowej, a ponadto, będąc w istocie organizacjami paramilitarnymi, poprzez konkretne szkolenie przygotowywały kadry dla przyszłego czynu zbrojnego.

Wielkopolska organizacja sokola stanowiła część Związku Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim, dość znacznie też różniła się zarówno założeniami programowymi, jak szczegółami umundurowania od organizacji macierzystej, galicyjskiej. Dyskusyjna jest również dość powszech­nie spotykana opinia o Arturze Grottgerze jako projektancie munduru Sokoła.² Przepis zasadniczy, ogólny, był jednak dla całej organizacji wspólny.

Po wieloletnich próbach i propozycjach począwszy od 1885 roku ukształtował się ostateczny wygląd munduru sokołów galicyjskich. Człon­ków tej organizacji obowiązywały dwa rodzaje mundurów: uroczysty i ćwiczebny. Pierwszy z nich obejmował czapkę (sokołówkę), czamarę wy­konaną z szaropiaskowego sukna, takież spodnie i buty z cholewami. Po­nadto obowiązywał płaszcz „kroju hawelokowego", bez rękawów, z wy­cięciami na ręce, ciemnoszarej barwy. Do munduru uroczystego obowią­zywały oznaki sokole, do których zaliczano amarantową (w rzeczywi­stości karmazynowa) koszulę, szare sznury, z których splecione były na­ramienniki oraz sznur okalający szyję, wstążeczka z nazwą gniazda no­szona na lewej piersi, monogram złożony z liter wyrazu sokół na klamrze pasa i pióro „sokole" noszone na czapce. Na ubiór ćwiczebny składały się^-biała trykotowa koszulka z półrękawkami i czerwonymi obszyciami wo­kół otworu na głowę i rękawków, ciemnogranatowe obcisłe, trykotowe spodnie, amarantowy pasek, a także lekkie czarne pantofle gimnastyczne. Począwszy od lutego 1898 roku bardzo szczegółowo były określone ele­menty ubioru oznak i funkcji.

Zabór pruski posiadał zupełnie inne warunki rozwoju Sokoła i jego munduru. Rygory i sankcje, którym poddano członków tej organizacji, uniemożliwiły wystąpienia tego typu, jakie miały miejsce w Galicji. Nie­możliwe było również używanie munduru sokolego (w gruncie rzeczy opartego na przepisie wspólnym, choć z odmianami) na taką skalę jak pod rządami austriackimi. Elementem, który powodował najwięcej przy­padków ostrej reakcji ze strony policji pruskiej, była duża ilość zestawów barw białej i czerwonej w uniformie Sokoła: rozetka na czapce, koszula + srebrna brosza, wstążeczka z nazwą gniazda. Srebrzysty sokół coraz częściej kojarzył się z Białym Orłem. Co więcej, symboliki tej sokoli uży­wali z całą świadomością, Niemcy zaś doskonale ją rozumieli.

Na obszarze zaboru pruskiego (zwłaszcza Wielkopolski) najbardziej rozpowszechniony był ubiór codzienny Sokoła, który zresztą najczęściej spotykano u członków tej organizacji w trakcie wydarzeń lat 1918—1919. Najbardziej charakterystyczna była czapka, powszechnie zwana maciejówką  - nawiązująca nie do nakrycia głowy legionistów J. Piłsudskiego, lecz do nakrycia głowy noszonego niegdyś przez Macieja Mielżyńskiego.  Ponadto noszono ciemno-stalowe bluzy typu wojsko­wego, zwane litewkami, takież długie spodnie i czarne sznurowane trze­wiki. Mundur uroczysty był podobny do obowiązującego w Galicji, lecz ze względu na koszt występował tu znacznie rzadziej. Przez pewien czas próbowano wprowadzić odmienną czamarę zwaną callierówką, ale inter­wencja policji szybko zamiary te udaremniła. Pewne różnice w porów­naniu z regulaminem galicyjskim, występowały w zestawach i kroju ubioru ćwiczebnego.

Znacznie rzadziej spotykało się ubiór kobiecych sekcji Sokoła, zło­żony z długiej sukni z szerokim wykładanym kołnierzem i szarfą, roga­tywki z piórem, bez daszka i wysokich damskich sznurowanych trzewi­ków. Dziewczęta przydzielone do służby sanitarnej dodatkowo nosiły białe fartuszki różnego kroju.

W czasie walk powstańczych członkowie Sokoła nie występowali w swoich mundurach organizacyjnych (zwłaszcza w uniformie uroczy­stym). Ubiór ten był dla nich zbyt kosztowny, by miał znosić trudy żoł­nierskiego życia. W czasie powstania sokoli nosili mundury wyniesione z frontu, zaś strój organizacyjny obowiązywał „od święta", na uroczyste okazje.

Tradycje wielkopolskiego skautingu wywodzą się od 1912 roku, gdy powołano do istnienia „Piasta" — pierwszą drużynę w Poznaniu. Ubiór skautingu wielkopolskiego (podobno wzorowany na mundurze skautów galicyjskich) obejmował: jednorzędową oliwkową kurtkę bez naramien­ników i krótkie spodnie zapinane poniżej kolan, kapelusz z szerokim ron­dem podwiniętym z prawem strony, podkute sznurowane trzewiki i pas główny z jednotrzpieniową klamrą. Na kołnierzu kurtki patki z monogra­mem lub symbolem patrona. Od października 1917 roku skauci wielko­polscy zaczęli nosi rogatywki. Używano też typowego oporządzenia obo­zowego, którego najbardziej charakterystycznym elementem była długa zielona laska, używana do musztry i nauki walki na bagnety. Dziewczęta nosiły bluzy, spódnice i wysokie sznurowane trzewiki, na głowach — ka­pelusze z podwiniętym rondem. W rzeczywistości wszystkie elementy munduru przepisowego, były noszone niezbyt często; poprzestawano tylko na niektórych spośród nich.

Sokół i skauting w zasadzie były jedynymi organizacjami polskimi, które przygotowując młodych ludzi do wystąpienia zbrojnego, miały pra­wo legalnie nosić własny mundur związkowy. Organizacje niepodległoś­ciowe działające w ukryciu (np. Polska Organizacja Wojskowa Zaboru Pruskiego) ze zrozumiałych względów nie posiadały własnych oznak czy odznak. Jeśli wierzyć Franciszkowi Nogajowi, w trakcie szkolenia człon­ków poznańskiej „Unii" instruktorzy występowali w maskach, przy czym po ich kolorze rozpoznawano stopnia kaprala, plutonowego, sierżanta czy porucznika. Warunki konspiracyjne nie sprzyjały rozwojowi munduru, oznak i odznak. Pojawiały się one niekiedy wówczas, gdy wtajemniczeni występowali w zamkniętym, zaufanym gronie, a także po to, by w trak­cie pracy szkoleniowej w maksymalnym stopniu się upodobnić do od­działu wojskowego, co ma ogromne znaczenie psychologiczne i znacznie ułatwia utrzymanie dyscypliny w oddziale.

OGÓLNY WYGLĄD MUNDURU ARMII NIEMIECKIEJ W PRZEDDZIEŃ I W TRAKCIE I WOJNY ŚWIATOWEJ

Mundur noszony przez wojsko niemieckie w czasie I wojny światowej był uniformem używanym przez przyszłych powstańców wielkopolskich w czasie wojny i później w pierwszym okresie powstania. On też stano­wił „bazę wyjściową" dla munduru Armii Wielkopolskiej. Z tego też względu konieczne jest jego omówienie (przynajmniej w ogólnym zary­sie), z położeniem nacisku na końcowy okres wojny i nie tyle może na przepisy ubiorcze wówczas obowiązujące, ile na rzeczywisty uniform żołnierzy — taki, jaki noszono na froncie i w jakim po demobilizacji lub dezercji przyjeżdżano do rodzinnej Wielkopolski, na Pomorze, Śląsk czy Kujawy.

Niemcy wyruszyli na wojnę w polowej wersji munduru według wzo­ru z 1910 roku. Ze względu na ograniczoną objętość niniejszej publikacji, rezygnujemy z opisu bardzo wtedy barwnego munduru wyjściowego armii wilhelmowskiej. Znacznie bardziej istotna jest wersja polowa uni­formu, spotykana najczęściej wśród przyszłych powstańców przybywają­cych w rodzinne strony.

Najczęściej spotykano żołnierzy piechoty. Przepis ubiorczy z 1910 ro­ku tak ich mundur określał. Kurtka w kolorze feldgrau — wprowadzo­nym po raz pierwszy cesarskimi, gabinetowymi rozkazami z 23 lutego i 18 marca 1910 r. Zapinana na 8 guzików. Mankiety typu brandenbur­skiego, z trzema guzikami na „łapkach". Kołnierz stojący — wykładany, z oznaczeniem formacji, np. w piechocie grenadierzy mieli jeden srebrny pasek gwardyjski (Litze), natomiast żołnierze pułków gwardii pieszej — po dwa złote paski. Naramienniki (Achselklappen, Schulterklappen) w barwie macierzystego korpusu danego pułku, z numerem pułku lub inicjałem szefa. W poznańskim, V Korpusie Armijnym „wiodące" były kolory biały i czerwony. Ponadto obowiązywało rozgraniczenie barw pań­stwa związkowego w znaczkach noszonych na czapkach: górny był w bar­wach Cesarstwa, czarno-biało-czerwony, dolny, umieszczany na otoku — w barwach państwa związkowego. Pułki poznańskie nosiły je w kolorach Prus: czarno-białe. Także osady podpinki pikielhauby wykonane były w kształcie rozetek, przy czym lewa zawsze była w barwach państwa związkowego, prawa (od strony której oddawało się honory) — w kolo­rach Cesarstwa.

Wracając do kurtki wz. 1910 należy podany opis uzupełnić o szereg dodatkowych danych: kieszenie były tylko dolne, wpuszczane, zapięte na mały guzik mundurowy. Furażerka — krymka okrągła z wypustką w bar­wie broni, z daszkiem dla podoficerów starszych (od sierżanta w górę), bez daszka dla podoficerów młodszych i szeregowych, zawsze wykonana z tkaniny munduru.

Buty zwane saperkami, podkute, do spodni feldgrau (w pole) lub sznurowane trzewiki do owijaczy względnie długich wyjściowych spodni.

' W przeciwieństwie do innych rodzajów broni, których mundur był zbliżony do uniformu piechoty, wygląd żołnierzy jazdy był bardziej zróż­nicowany i tradycyjny. W 1918 roku na obszarze Wielkopolski najczę­ściej występowała kurtka ułańska, która w niewiele zmienionym kształ­cie była noszona przez jazdę Sił Zbrojnych w Byłym Zaborze Pruskim. Była to kurtka w kolorze feldgrau z wypustkami w barwie pułku ze stojącym kołnierzem. Naramienniki zaokrąglone (zarówno u wszycia rę­kawa, jak i przy kołnierzu). Mankiety kroju polskiego, z guzikiem obok ostrego zakończenia. Wypustka: wkoło kołnierza, wzdłuż brzegu zapięcia, u dołu kurtki oraz symetryczna do zapięcia, imitująca zarys wyłogów. Ułanka była kurtką dwurzędową, o układzie guzików 1 + 6 w każdym z rzędów. Z tyłu wypustka wzdłuż szwów rękawów i pleców, co tworzyło charakterystyczny rysunek z linii od wszycia rękawów do rozcięcia po­środku u dołu, pod którym znajdowała się kieszeń na przedmioty oso­biste żołnierza. Również z tyłu dwie pionowe nakładane trójzębne klapy z wypustkami i trzema dużymi guzikami mundurowymi.

W odróżnieniu od opisanej ułanki niemieckiej, ułanka polska miała z przodu wypustkę wzdłuż zapięcia (lecz bez symetrycznej do niej przy drugim, lewym rzędzie guzików), naramienniki ostro zakończone, z prze­wężeniem w środku po obu stronach oraz dwie kieszenie wpuszczane z trójzębną klapą zapinaną na mały guzik mundurowy. Klapy kieszeni obwiedzione wypustką. Wielkopolanie nosili ponadto mundury wielu in­nych pułków jazdy niemieckiej, w tym także dragońskie i huzarskie. W latach 1918—1919 kawaleria niemiecka występowała już przeważnie w mundurach, które z daleka niewiele ją różniły od piechoty. Nawet podczas występowania w szyku konnym jej żołnierze mieli na głowach hełmy stalowe wz. 1916 — stopniowo więc zanikała odrębność nakryć głowy, tak charakterystyczna dla kawalerii.

Innym rodzajem broni, w którym dość licznie służyli Wielkopolanie, a która podobnie jak w Rosji, była w Niemczech ośrodkiem najbardziej radykalnych tendencji rewolucyjnych, była marynarka wojenna, Mun­dury marynarzy pojawiały się dość często na obszarze Wielkopolski w dniach powstania. Uniform cesarskiej Kriegsflotte w zasadzie niewie­le odbiegał od przyjętego w marynarce niemal wszystkich państw świa­ta, pierwowzoru angielskiego. Najogólniej mundur ten wyglądał nastę­pująco. Czapka granatowa okrągła (typowo marynarska) z wstążkami, znaczkiem Cesarstwa oraz oznaczeniem nazwy flotylli złotymi lub srebr­nymi literami na czarnym otoku. Bluza marynarska z szerokim kołnie­rzem o trzech białych paskach, zakończonym „krawatem", z obcisłymi mankietami. Spodnie marynarskie poszerzane u dołu. Kurtka galowa była odmiennego kroju: dwurzędowa (2X9 guzików), spinana dwoma guzikami połączonymi łańcuszkiem, z klapami. Na rękawach taśmy imitując dzie­więtnastowieczne „łapki", z sześcioma guzikami na każdej. Guziki jedna­kowej wielkości, z kotwicą i koroną cesarską. Podszewka kurtki czarna.

Jednym z typowych elementów umundurowania armii niemieckiej lat I wojny światowej była pikielhauba. W porównaniu ze swym pierwowzo­rem z połowy XIX wieku była znacznie niższa i bardziej dostosowana do warunków polowych. W terenie na pikielhaubę nakładano szarozielony po­krowiec, odpowiadający kształtowi nakryciu głowy, z wymalowanym względnie naszytym z przodu czerwonym numerem pułku; zasadę tę za­rzucono w czasie wojny. Zdarzały się niekiedy przypadki, że pokrowiec na pikielhaubę piechoty wydawano artylerzystom, którzy zamiast szpica nosili kulę, co w rezultacie dawało dość dziwaczny efekt wzrokowy. Ob­sługi ciężkich karabinów maszynowych wykorzystywały szpic pikielhauby do zatykania otworu chłodnicy ckm-u podczas wymiany rozgrzanej lufy, aby zapobiec wyciekaniu wody. Oczywiście, sposób ten niewiele miał wspólnego z zasadami instrukcji strzeleckiej i z regulaminem.

Potrzeby wojenne powodowały zmodyfikowanie munduru armii nie­mieckiej — częściowo rękami samych żołnierzy, starających się w ma­ksymalnym stopniu zamaskować swój mundur w terenie. Wreszcie w 1915 roku wprowadzono szereg już oficjalnych innowacji w unifor­mie armii wilhelmowskiej. Dla wszystkich formacji z wyjątkiem ma­rynarzy wprowadzono mundur jednolitego wzoru. Była to kurtka w dal­szym ciągu powszechnie (choć niewłaściwie) zwana litewką, koloru szarozielonego (feldgrau), z krytym zapięciem, bez górnych kieszeni i ła­pek. Guziki cztery jednakowej wielkości: po dwa przy naramiennikach i klapach dolnych, wpuszczanych kieszeni. Guziki zapięcia były typu cy­wilnego. Spodnie szare (steingrau) do saperek względnie trzewików z owijaczami. Zachowano barwne wypustki i gwardyjskie naszywki („bel­ki")  na  kołnierzach.  Pozostawiono również inny element upudrowania sprzed wojny: temblak do szabli i bagnetu, po barwie którego poszczególnych części rozpoznawano przynależność do kompani i batalionu. Oprócz zasadniczych części umundurowania w 1915 roku ujednolicono także wzór jednorzędowego płaszcza żołnierskiego.

Coraz bardziej niepraktyczna stawała się na współczesnym polu wal­ki pikielhauba — mimo prób jej modernizacji. Okazało się, że zachodzi też potrzeba wprowadzenia nowej osłony głowy, która stanowiłaby ochro­nę przed rykoszetami i odłamkami. W 1915 roku usiłowano wprowadzić nawet pikelhaubę wykonaną z blachy stalowej. Wreszcie w 1916 roku został wprowadzony hełm stalowy, zbliżony nieco kształtem do używa­nego później przez hitlerowski Wehrmacht, lecz głębszy, barwy stalowo--szarej, ze skórzaną podpinką i takąż wkładką. Początkowo nawet plano­wano umieszczenie dodatkowej pogrubiającej warstwy ochronnej, nakład­ki, z przodu hełmu (stąd owe charakterystyczne ,,rogi" po obydwu bo­kach hełmu, które nie były niczym innym, jak właśnie osiami zawiasów tej osłony). Usiłowano również łączyć ten hełm ze specjalnie wykonanym stalowym pancerzem. Jednakże z wszystkich tych dodatkowych innowa­cji zrezygnowano, pozostawiając jako obowiązujący (i zarazem najbar­dziej praktyczny) sam hełm. Innych oznak dodatkowych w tym czasie do hełmów nie przymocowywano. Reszta oporządzenia i uzbrojenia po­została bez zmiany, jedynie na początku wojny dodano maskę przeciw­gazową^. Hełm, często osłaniany pokrowcem maskującym lub malowany na maskujące kolory, zastąpił także czako obsługi ciężkich karabinów maszynowych i kaszkiet Landsturmu z krzyżem i znaczkiem państwa związkowego w miejsce pompona. Rozpowszechniły się także owijacze do podkutych sznurowanych trzewików.

O znaczeniu jakie w armii wilhelmowskiej przywiązywano do mun­duru, świadczy istnienie już na szczeblu batalionu funkcji podoficera mundurowego.

Duże zamieszanie w armii niemieckiej wprowadziła rewolucja 1918 roku i utworzenie różnego rodzaju formacji ochotniczych. Pomijając fakt, że nikt wówczas nie sprawdzał poprawności wzoru munduru, zaczęto wprowadzać nowe jego elementy. Dawna armia cesarska przestała ist­nieć. O trudnościach związanych z umundurowaniem może świadczyć nie tylko pogorszenie się jakości tkaniny, lecz także powstanie mało prawdopodobnie brzmiących pogłosek, jakoby już w październiku 1914 roku zniszczone części umundurowania żołnierz miał zastępować garde­robą cywilną. W trakcie wojny jakoby zorganizowano punkty naprawy umundurowania, w których naprawiano odzież po poległych (sic!) żołnie­rzach, przekazywaną następnie powołanym do szeregów rezerwistom. Rzeczywistość jednak w tym przypadku była nieco inna. W mundury zu­żyte, niekiedy nawet wylatane, ubierano młodego rekruta, który jednak­że przed wymarszem na front otrzymywał całkowicie nowe sorty mun­durowe. Pełne przemundurowanie żołnierza następowało także w przy­padku jego przeniesienia na inny teatr działań wojennych.

W miarę rozwoju wydarzeń wojennych i bardzo szybkiego kształto­wania się świadomości polskich celów narodowych -— zwłaszcza u żoł­nierzy wywodzących się z terenu Wielkopolski, Śląska i Pomorza — Po­lak z coraz większym (nie tylko wewnętrznym) oporem zakładał ,,Kai-serrock". Stopniowo też żołnierz zaczął przywiązywać coraz mniejsze zna­czenie do noszonego przez siebie munduru i zachowane przekazy źród­łowe świadczą wyraźnie o tym, że istotnie, w drugiej połowie 1918 roku, wyglądał on dość „niefrasobliwie". Były jednakże pułki, które zachowa­ły aż do końca wojny, a nawet po zawarciu rozejmu, doskonałą prezencję; należał do nich m.in. znany z grudniowych walk w Poznaniu 6 pułk grenadierów. Druga połowa 1918 roku i początek roku następnego, to także okres przenikania na teren Wielkopolski ubiorów specjalnych, uży­wanych dotąd przez wojsko niemieckie na froncie, np. białe płaszcze mas­kownicze. Indywidualnie zdarzały się przypadki także przerabiania mun­durów. Co ciekawsze, niektóre z tych metod były później powtarzane przez żołnierzy Wojsk Wielkopolskich w 1919 roku, np. doszywanie kie­szeni na piersiach kurtek szeregowców przy mundurze wz. 1915.

Jaki taki ład starano się zaprowadzić w formacjach ochotniczych, zło­żonych ze zdemobilizowanych, pozbawionych stałego zajęcia żołnierzy i oficerów, po części fanatyków i szowinistów oraz ludzi szukających oka­zji do rabunku i zalegalizowanego rozboju.

Swoje pierwotne znaczenie utraciły naramienniki, gdyż oznaki stop­ni zaczęto nosić na rękawach. Często więc tak jak zerwano naramienniki po wybuchu rewolucji, taką kurtkę zostawiano. Zaczęły się pojawiać em­blematy, z których do popularnych, zwłaszcza wśród oddziałów ochotni­czych (m.in. Freikorps'u „Brüssow" działającego na terenie Wielkopolski) należała trupia główka. Znak ten, należytej wielkości, wymalowany bia­łą farbą na nasuniętym głęboko na oczy hełmie, często wcale skutecznie dodawał grozy jego właścicielowi zważywszy, że członkowie tych orga­nizacji (Freikorps, Heimatschutz, Ostheer, Ostschutz itd.) często uży­wani byli do akcji pacyfikacyjnych i w walkach ulicznych. Element tru­piej główki był przyjęty z niektórych jednostek armii cesarskiej i czę­sto umieszczany także na używanym przez bojówkę sprzęcie, np. na sa­mochodzie pancernym. Niemieckie formacje ochotnicze, na ogół umun­durowane na wzór armii cesarskiej — lecz bez oznak Cesarstwa, przy zachowaniu najbardziej praktycznych części munduru, dysponowały ca­łą gamą różnego rodzaju oznak, najczęściej noszonych na naramienni­kach, patkach kołnierzy i rękawach. Z tak ubranymi przeciwnikami mie­li do czynienia powstańcy wielkopolscy lat 1918 i 1919, a śląscy — aż do 1921 roku. Badając ikonografię niemieckich oddziałów ochotniczych walczących w tym okresie z Polakami, można znaleźć niekiedy zaska­kujące przekazy; niezwykle trudny do wytłumaczenia jest np. fakt za­chowania się fotografii przedstawiającej żołnierza Freikorps'u ubranego (podczas wystąpienia oficjalnego)... w typowo wielkopolską, przepisową rogatywkę.

Uzbrojenie armii niemieckiej w końcowym okresie I wojny świato­wej będzie przedmiotem odrębnego rozdziału niniejszej publikacji. Jest to sprawa bardzo istotna, gdyż dopiero zestawienie munduru, oznak, opo­rządzenia i uzbrojenia daje pełną sylwetkę żołnierza.